Ma`rifat-e Kalami, Volume 15, Issue 1, No 32, Year 2025 , Pages 27-48

    An Analytical-Critical Review of the Ontological Theories on Divine Attributes in the Muslims’ Thoughts

    Article Type: 
    Research
    Writers:
    ✍️ Morteza Khoshsohbat / Assistant Professor, Department of Theology and Philosophy of Religion, The Imam Khomeini Education and Research Institute / khoshsohbat@iki.ac.ir
    dor 20.1001.1.20088876.1403.15.1.2.4
    doi 10.22034/kalami.2025.5001407
    Abstract: 
    The question of God's attributes and the relationship of attributes to the divine essence has given rise to discussions in Islamic thought known as " attributive monotheism " or "the ontology of divine attributes." Since the first century up to now, the responses of Muslim scholars with different perspectives have led to various views on the existential nature of divine attributes and their relationship to the divine Essence. By examining the works and assertions of Muslim scholars, this article reviews and analyses the well-known theories of " substitution," "objectivity," and " superaddition " as well as the less widely discussed theories of "negation of attributes," "states," " mental considerations " "conceptual synonymy," and "neither He nor other than He " in the ontology of divine attributes, and the course of developments of this issue in Islamic thoughts.
    چکیده و کلیدواژه فارسی (Persian)
    Title :بازخوانی تحلیلی ـ انتقادی نظریه‌های هستی‌شناختی اوصاف الهی نزد اندیشمندان مسلمان
    Abstract: 
    پرسش دربارة صفت داشتن خداوند و نسبت صفات با ذات الهی، مباحثی را در اندیشة اسلامی به‌وجود آورده که به «توحید صفاتی» یا «هستی‌شناسی اوصاف الهی» معروف است. پاسخ‌های اندیشمندان مسلمان با نگرش‌های مختلف، از همان قرن اول تاکنون، موجب طرح دیدگاه‌های گوناگونی شده است که به ماهیت وجودی و تکوینی صفات الهی و رابطة آنها با ذات خداوند می‌پردازند. در این مقاله، با بررسی آثار و گزارش‌های آرای اندیشمندان مسلمان، علاوه بر بازشناسی نظریه‌های معروف «نیابت»، «عینیت» و «زیادت»، نظریه‌های کمتر مطرح‌شدة «نفی صفات»، «احوال»، «اعتبار ذهنی»‌، «ترادف مفهومی» و «لا‌هو و لاغیره» در هستی‌شناسی اوصاف الهی به روش تحلیلی ـ انتقادی مورد بررسی قرار گرفته‌اند و با نگاهی تطبیقی سیر تحولات این مسئله در اندیشة اسلامی ارائه شده است.
    References: 
    • قرآن کریم.
    • ابراهیمی دینانی، غلام‌حسین (۱۳۷۵). اسماء و صفات حق. تهران: اهل قلم.
    • ابن‌ابی‌شریف، محمد بن ‌‌محمد (1425ق). المسامرة شرح المسایرة. تحقیق: کمال‌الدین قاری و عزالدین معمیش‏. بیروت: المکتبة العصریة.
    • ‌ابن‌ترکه، علی ‌بن ‌‌محمد (1378). شرح فصوص‌الحکم. تحقیق: محسن بیدارفر. قم: بیدار.
    • ابن‌تیمیه‌، احمد بن ‌‌عبدالحلیم (1412ق). بیان‌ تلبیس‌ الجهمیة. تصحیح: محمد بن ‌‌عبدالرحمن ‌بن ‌‌قاسم. ریاض: دارالقاسم.
    • ابن‌حزم اندلسی، محمد (1416ق). الفصل فی الملل و الاهواء و النحل. تعلیق: احمد شمس‌الدین. بیروت: دار الکتب العلمیه.
    • ابن‌خلدون، ولی‌الدین (1979م). المقدمه. تحقیق: علی عبدالواحد وافی. قاهره: دار النهضة المصریة.
    • ابن‌رشد، ابوالولید محمد بن ‌‌احمد (1998م). الکشف عن مناهج الادلة. مقدمه و شرح جابری. بیروت: مرکز الدراسات الوحدة العربیة.
    • ابن‌سینا، حسین ‌بن ‌‌عبدالله (1326ق). تسع رسائل فی الحکمة و الطبیعیات. قاهره: دار العرب.
    • ابن‌سینا، حسین ‌بن ‌‌عبدالله (1363). المبدأ و المعاد. به‌اهتمام عبدالله نورانی. تهران: مؤسسة مطالعات اسلامی.
    • ابن‌سینا، حسین ‌بن ‌‌عبدالله (1379). النجاة من الغرق فى بحر الضلالات. تصحیح: محمدتقی دانش‌پژوه. تهران: دانشگاه تهران.
    • ابن‌سینا، حسین ‌بن‌‌ عبدالله (1404ق الف). الشفا. تحقیق: سعید زائد و دیگران. قم: مکتبة آیة‌الله المرعشی.
    • ابن‌سینا، حسین ‌بن‌‌ عبدالله (1404ق ب). التعلیقات. تحقیق: عبدالرحمن بدوی. بیروت: مکتبة الاعلام الاسلامی.
    • ابن‌قیم الجوزیه، محمد بن ‌‌ابی‌بکر (1984م). اجتماع جیوش الاسلامیه. بیروت: بی‌نا.
    • ابن‌ملاحمی، رکن‌الدین محمود (‎۱۳۸۶). الفائق فی اصول الدین. تحقیق: ویلفرد مادلونگ و مارتین مکدمورت. تهران: مؤسسة پژوهشی حکمت و فلسفة ایران / مؤسسة مطالعات اسلامی دانشگاه آزاد برلین.
    • احسائی، احمد (1430ق). جوامع‌الکلم. بصره: الغدیر.
    • احمدوند، معروف‌علی (1389). رابطة ذات و صفات الهی. قم: بوستان کتاب.
    • اسفراینی، ابوالمظفر‏ (بی‌تا). التبصیر فی الدین. تحقیق: محمد زاهد کوثری. قاهره: المکتبة الازهریة للتراث.
    • اشعری، ابوالحسن (بی‌تا). اللمع فی الرد علی اهل الزیغ و البدع. تصحیح: حموده غرابه. المکتبة الازهریة للتراث.
    • اشعری، ابوالحسن (‎۱۴۰۰ق). مقالات الاسلامیین. تصحیح: هلموت ریتر. قیسبادن (آلمان): دار النشر فرانز شتاینر.
    • اشعری، ابوالحسن (۱۴۱۴ق). الابانة عن اصول الدیانة. تحقیق: عباس صباغ. بیروت: دار النفائس.
    • آمدی، سیف‌الدین (۱۳۹۱ق). غایة المرام فی علم الکلام. تحقیق: حسن محمود عبداللطیف. قاهره: مجلس الاعلی للشئون الاسلامیه.
    • آمدی، سیف‌الدین (1423ق). ابکار الافکار فی اصول الدین. تحقیق: احمد محمد مهدی‏. قاهره: دار الکتب.
    • باقلانی، محمد بن ‌‌طیب (1407ق). تمهید الاوائل. تحقیق: عمادالدین احمد حیدر. بیروت: موسسة الکتب الثقافیه.
    • بحرانی، علی ‌بن ‌میثم (1379). شرح نهج‌البلاغه. تهران: دفتر نشر الکتاب.
    • بزدوی، علی ‌بن‌‌ محمد (‎۱۳۸۳ق). اصول الدین. تحقیق: هانز بیترلنس. قاهره: دار احیاء الکتب العربیه.
    • بغدادی، عبدالقاهر‏ (1408ق). الفرق بین الفرق. بیروت: دار الجیل ـ دار الافاق.
    • بغدادی، عبدالقاهر (2003م). اصول الایمان. تحقیق: ابراهیم محمد رمضان‏. بیروت: دار مکتبة الهلال.
    • بن‌ولید، علی (1403ق). تاج العقاید و معدن الفوائد. تحقیق: عارف تامر. بیروت: موسسة عزالدین.
    • بیاضی، کمال‌الدین احمد (1428ق). اشارات المرام من عبارات الامام. تحقیق: احمد فرید المزیدی. بیروت: دار الکتب العلمیه.
    • بیهقی، احمد بن‌‌ حسین (1417ق). کتاب الاسماء و الصفات. تحقیق: عبدالرحمن عمیره‏. بیروت: دار الجیل.
    • پینس، اس (1365ق). مذهب الذرة عند المسلمین. ترجمه از آلمانی به عربی: محمدعبدالهادی ابوریده. قاهره: مکتبة النهضة المصریة.
    • تبریزی، ملارجبعلی (1378). رسالة اثبات واجب. در: منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران. تدوین: سیدجلال‌الدین آشتیانی. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
    • ترابی، محرم (1386). آیا حال همان ثابتات ازلیه است. حکمت و فلسفه، 3(2و3)، 77ـ89.
    • تفتازانی، سعدالدین (1407ق). شرح العقائد النسفیه. تحقیق: حجازی سقا. قاهره: مکتبة الکلیات الازهریه.
    • تفتازانی، سعدالدین (1409ق). شرح المقاصد. قم (افست): شریف الرضی.
    • جارالله، زهدی (‎۱۹۹۰‎م). المعتزله. بیروت: المؤسسة العربیة للدراسات و النشر.
    • جامی، عبدالرحمان (1358). الدرة الفاخرة. به‌اهتمام نیکو لاهیر و علی موسوی بهبهانی‏. تهران: مؤسسة مطالعات اسلامی.
    • جرجانی، میرسیدشریف (1325ق). شرح المواقف. تصحیح: بدرالدین نعسانی‏. قم (افست): شریف الرضی.
    • جلالی، سیدلطف‌الله (۱۳۸۶). تاریخ و عقاید ماتریدیه. قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.
    • جوادی آملی، عبدالله (1383). توحید در قرآن. قم: اسراء.
    • حامدی، ابراهیم ‌بن ‌‌الحسین (1416ق). کنز الولد. تحقیق: مصطفی غالب. بیروت: دار الاندلس.
    • حلبی، ابوصلاح (1404ق). تقریب المعارف. قم: الهادی.
    • حمصی رازی، سدیدالدین‏ (1412ق). المنقذ من التقلید. قم: موسسة النشر الاسلامی.
    • خوش‌صحبت، مرتضی و یوسفیان، حسن (۱۳۹۹). بازخوانی نظریة نیابت ذات از صفات در هستی‌شناسی اوصاف الهی و نسبت آن با نظریة نفی صفات و نظریة عینیت. معرفت کلامی، 11(1)، ۲۳ـ۴۰.
    • دفتری، فرهاد (۱۳۷۵). تاریخ و عقاید اسماعیلیه. ترجمة فریدون بدره‌ای. تهران: فرزان روز.
    • ذبیحی، محمد (۱۳۸۹). فلسفة مشاء با تکیه بر اهم آراء ابن‌‌سینا. تهران: سمت.
    • ذهبی، شمس‌الدین محمد بن ‌‌احمد (‎۱۴۱۰ق). تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام. تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری. بیروت: دار الکتاب العربی.
    • رازی، فخرالدین (۱۴۲۰ق الف). المطالب العالیة من العلم الالهیة. ضبط: محمد عبدالسلام شاهین. بیروت: دار الکتب العربی.
    • رازی، فخرالدین (1420ق ب). المحصل. تحقیق حسین آتای. قم: منشورات شریف الرضی.
    • رازی، فخرالدین (1976م). لوامع البینات فی الاسماء و الصفات (شرح الاسماء الله الحسنی). تحقیق: طه عبدالرؤف سعد. قاهره: مکتبة الکلیات الازهریه.
    • رازی، فخرالدین (1411ق). المباحث المشرقیه فى علم الالهیات و الطبیعیات. قم: بیدار.
    • رازی، ابوحاتم (۱۳۷۷). الاصلاح. تهران: مؤسسة مطالعات اسلامی دانشگاه تهران و دانشگاه مک گیل.
    • ربانی گلپایگانی، علی (1372). اشعریه. کیهان اندیشه، 9(6)، 123ـ134.
    • رشتی، سیدکاظم (۱۴۳۰ق). اصول العقاید. ترجمة میرزاحسن احقاقی.‌ بیروت: دار المحجة البیضاء.
    • زاهدی، عبدالرضا (1383). صفات خبری در اندیشة مفسران کرامی. مقالات و بررسی‌ها، ۷۵، ص57ـ68.
    • الزینی، محمد عبدالرحیم (1431ق). عمرو بن ‌عبید و الاصول الخمسة: دراسة مقارنة بین فکر المعتزلة و الاباضیة. مصر: المنصوره، دار الیقین.
    • سبحانی، جعفر (۱۳۸۰). مفاهیم القرآن. قم: مؤسسة الامام الصادق.
    • سبحانی، جعفر (1427ق). بحوث فی الملل و النحل. قم: مؤسسة الامام الصادق.
    • سبزواری، ملاهادی (۱۳۷۵). اسرار ‌الحکم. مقدمه و حاشیة ابوالحسن شعرانی. تهران: امیرکبیر.
    • سبزواری، ملاهادی (1379). شرح المنظومه. تصحیح: حسن حسن‌زاده آملی. تهران: ناب.
    • سجستانی، ابویعقوب اسحق ‌بن ‌‌احمد (بی‌تا). الافتخار. تحقیق: مصطفی غالب. بیروت: دار الاندلس.
    • سهروردی، شهاب‌الدین (1375). المشارع و المطارحات. در: مجموعه مصنفات شیخ اشراق. تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
    • سید رضی، محمد بن ‌‌حسین (1414ق). نهج‌البلاغه. تحقیق: صبحی صالح. قم: هجرت.
    • سید مرتضی، علی ‌بن‌‌ حسین (۱۳۸۱). الملخص فی اصول الدین. تحقیق: محمدرضا انصاری قمی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی ـ کتابخانة مجلس شورای اسلامی.
    • شافعی، حسن (‎۱۴۱۸ق). الآمدی و آراؤه الکلامیه. قاهره: دار السلام.
    • شاه‌آبادی، محمدعلی (۱۳۸۷). رشحات البحار. ترجمه و تصحیح: زاهد ویسی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی.
    • شبر، سیدعبدالله (1424ق). حق الیقین فی معرفة اصول الدین. قم: انوار الهدی.
    • الشواشی، سلیمان (1993م). واصل بن ‌عطا و آراؤه الکلامیه. لیبی: دار العربیة للکتب.
    • شهرستانی، محمد بن ‌‌عبدالکریم (1425ق). نهایة الاقدام فی علم الکلام. تحقیق: احمد فرید مزیدی‏. بیروت: دار الکتب العلمیه.
    • شهرستانی، محمد بن ‌‌عبدالکریم (1364). الملل و النحل. تحقیق: محمد بدران‏. قم: الشریف الرضی.
    • شیرازی، ابواسحق (1425ق). الاشاره. تحقیق: محمد حسن اسماعیل‏. بیروت: دار الکتب العلمیه.
    • صابونی، نورالدین (‎۱۹۶۹م). البدایة من الکفایة فی الهدایة فی اصول الدین. تحقیق: فتح‌الله خلیف. مصر: دار المعارف.
    • صبحی، احمد محمود (‎۱۹۹۲م). فی علم الکلام. اسکندریه: مؤسسة الثقافة الجامعیة.
    • صدرالمتألهین، محمد بن ‌ابراهیم (1363). مفاتیح الغیب. تصحیح: محمد خواجوی. تهران: مؤسسة تحقیقات فرهنگی.
    • صدرالمتألهین، محمد بن ‌ابراهیم (1366). شرح اصول کافی. تصحیح: محمد خواجوی. تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
    • صدرالمتألهین، محمد بن ‌ابراهیم (1422ق). شرح الهدایة الاثیریة. تصحیح: محمدمصطفى فولادکار. بیروت: موسسة التاریخ العربی.
    • صدرالمتألهین، محمد بن ‌ابراهیم (1981م). الحکمة المتعالیة فى الاسفار العقلیة الاربعة. بیروت: دار احیاء التراث.
    • صدوق، محمد بن ‌‌علی‏ (1398ق). التوحید. قم: موسسة النشر الاسلامی.
    • صدوق، محمد بن ‌‌علی (1414ق). الاعتقادات. قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید.
    • طباطبائی، سیدمحمدحسین (1419ق). الرسائل التوحیدیه. بیروت: موسسة النعمان.
    • طباطبائی، سیدمحمدحسین (1973م). المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: الاعلمی.
    • طوسی، محمد بن‌‌ حسن (1394). تمهید الاصول. قم: رائد.
    • طوسی، محمد بن ‌‌حسن (1406ق). الاقتصاد فی‌ ما یتعلق بالاعتقاد. بیروت: دار الاضواء.
    • طوسی، نصیرالدین (1383). رسالة ‌شرح مسألة العلم. در: اجوبة المسائل النصیریة. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
    • طوسی، نصیرالدین (1405ق). نقد المحصل. بیروت: دار الاضواء.
    • طوسی، نصیرالدین (1413ق). قواعد العقائد. تحقیق: على حسن خازم‏. لبنان: دار الغربه.
    • العسلی‌، خالد (1965م). جهم بن ‌صفوان و مکانته فی الفکر الاسلامی. بغداد: المکتبة الاهلیة.
    • عطوان، حسین (‎۱۹۸۶م). الفرق الاسلامیة فی بلاد الشام فی عصر الاموی. بیروت: دار الجیل.
    • العقل، ناصربن‌‌عبدالکریم (1418ق). القدریة و المرجئة. ریاض: دار الوطن.
    • علی، عصام‌الدین محمد (1972م). فلسفة و فرق ‌المعتزله. در: همدانی. المنیة و الامل. اسکندریه: دار المطبوعات الجامعیه.
    • غزالی، ابوحامد (1409ق). الاقتصاد فی الاعتقاد. بیروت: دار الکتب العلمیه.
    • الفاخوری، حنا و الجر، خلیل (۱۳۷۳). تاریخ فلسفه در جهان اسلامی. ترجمة عبدالمحمد آیتی. تهران: علمی و فرهنگی.
    • فخری، ماجد (۱۳۷۲). سیر فلسفه در جهان اسلام. ترجمة نصرالله پورجوادی و دیگران. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
    • قاری، علی (1428ق). شرح کتاب الفقه الاکبر. تعلیق: علی محمد دندل‏. بیروت: دار الکتب العلمیه.
    • القرشی، عمادالدین ادریس ‌بن‌‌ حسن (1411ق). زهر المعانی. تحقیق: مصطفی غالب. بیروت: مجد.
    • قمی، سعید (1362). کلید بهشت. تصحیح: محمد مشکوة. تهران: الزهراء.
    • قمی، سعید (1415ق). شرح توحید الصدوق. مقدمه و تصحیح: نجفقلی حبیبی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
    • کاشانی، کمال‌الدین عبدالرزاق (1380). مجموعه رسائل و مصنفات کاشانی. تهران: میراث مکتوب.
    • الکردی، راجح عبدالحمید ‎(1400ق). علاقة صفات الله تعالی بذاته. عَمّان: دار الفرقان.
    • کرمانی، احمد حمیدالدین (1960م). الریاض. تحقیق: عارف تامر. بیروت: دار الثقافه.
    • کرمانی، احمد حمیدالدین (1967م). راحة العقل. تحقیق: مصطفی غالب. بیروت: دار الاندلس.
    • کلینی، محمد بن‌‌ یعقوب‌ (1407ق). الکافی. تصحیح: علی‌اکبر غفاری. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
    • گوهر، میرزاحسن (۱۳۸۵ق). الرسائل المهمة فی التوحید و الحکمة (المخازن و اللمعات و البراهین الساطعه). بی‌جا: بی‌نا.
    • لامشی، ابوثناء (1995م). التمهید لقواعد التوحید. تحقیق: عبدالحمید ترکی‏. بیروت: دار الغرب الاسلامی.
    • ماتریدی، ابومنصور (بی‌تا). التوحید. مقدمه و تحقیق: فتح‌الله خلیف‏. بی‌جا: دار الجامعات المصریه.
    • مازندرانی، ملاصالح (1382ق). شرح الکافی؛ الاصول و الروضه. تحقیق: ابوالحسن شعرانی. تهران: المکتبة الإسلامیة‏.
    • مانکدیم، قوام‌الدین (1422ق). شرح الاصول الخمسه. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    • مصباح یزدی، محمدتقی (‎۱۳۹۸). آموزش فلسفه. قم: مؤسسۀ آموزشى و پژوهشى امام خمینى‌.
    • مظفر، محمدرضا (1993م). الفلسفة الاسلامیة. تدوین: سیدمحمدتقی طباطبایی تبریزی. بیروت: دار الصفوه.
    • مفید، محمد بن‌‌ نعمان (1413ق). سلسلة المؤلفات الشیخ المفید. بیروت: دار المفید.
    • موسوی خوانساری، سیدابوالقاسم جعفر (بی‌تا). مناهج المعارف در بیان اصول دین. حاشیة احمد روضاتی. تهران: بی‌نا.
    • نادر، البیر نصری (1950م). فلسفة المعتزلة: فلاسفة الاسلام الاسبقین. اسکندریه: دار نشر الثقافه.
    • ناطقی، حیات‌الله (۱۳۸۵). خدا و صفات خدا در مکتب امامیه و ماتریدیه. قم: مرکز جهانی علوم اسلامی.
    • نراقی، محمدمهدی (۱۳۷۵). اللمعة الالهیة و الکلمات الوجیزة. تصحیح: جلال‌الدین آشتیانی. تهران: انجمن فلسفه و حکمت.
    • نسفی، ابومعین (‎۱۴۰۷ق). التمهید فی اصول‌الدین. تحقیق: عبدالحی قابیل. قاهره: دار الثقافه.
    • نسفی، ابومعین (1421ق). بحر الکلام. دمشق: مکتبة دار الفرفور.
    • نسفی، ابومعین (۱۹۹۳‎م). تبصرة الادلة فی اصول‌الدین. تحقیق: کلود سلامه. دمشق: معهد العلمی الفرنسی للدراسات العربیه.
    • النشار، علی سامی (‎۱۹۷۴م). نشأة الفکر الفلسفی فی الاسلام. قاهره: دار المعارف.
    • ولفسن، هری اوسترین (۱۳۶۸). فلسفة علم کلام. ترجمة احمد آرام. تهران: الهدی.
    Cite this article: RIS Mendeley BibTeX APA MLA HARVARD VANCOUVER

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    Khoshsohbat, Morteza.(2025) An Analytical-Critical Review of the Ontological Theories on Divine Attributes in the Muslims’ Thoughts. Ma`rifat-e Kalami, 15(1), 27-48 https://doi.org/10.22034/kalami.2025.5001407

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    Morteza Khoshsohbat."An Analytical-Critical Review of the Ontological Theories on Divine Attributes in the Muslims’ Thoughts". Ma`rifat-e Kalami, 15, 1, 2025, 27-48

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    Khoshsohbat, M.(2025) 'An Analytical-Critical Review of the Ontological Theories on Divine Attributes in the Muslims’ Thoughts', Ma`rifat-e Kalami, 15(1), pp. 27-48

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    Khoshsohbat, M. An Analytical-Critical Review of the Ontological Theories on Divine Attributes in the Muslims’ Thoughts. Ma`rifat-e Kalami, 2025; 15(1): 27-48