مراتب معرفت به خداوند از نگاه ديونيسيوس و سهروردي

سال سيزدهم، شماره دوم، پياپي 29، پاييز و زمستان 1401، ص 57-72
 

نوع مقاله: پژوهشي
* محمدرضائيان‌ حق/ استادیار گروه معارف اسلامي دانشگاه فرهنگیان     rezaeiyanhagh@gmail.com
بخشعلي قنبري/ دانشیار گروه اديان و عرفان دانشگاه آزاد تهران مركزي     bghanbari768@gmail.com
عبدالحسين طريقي/ استاديار گروه ادیان و عرفان دانشگاه آزاد اسلامي واحد تهران مركزي     dr_tarighi@yahoo.com
دريافت: 27/02/1401 ـ پذيرش: 16/06/1401

چکيده
چگونگي معرفت به خداوند از مباحث و دغدغه‌هاي مهم همة مکاتب عرفاني است که با رهيافت ساير حوزه‌هاي فکري تفاوت معناداري دارد. اين معرفت عرفاني درصدد دستيابي به معرفت بي‌واسطه است که از آن با عنوان معرفت شهودي ياد مي‌کنند. از ميان عارفان و حکماي دو سنت بزرگ مسيحيت و اسلام مي‌توان ديونيسيوس و سهروردي را ياد کرد که در اين موضوع نظرات مشترکي دارند. ايشان بر ذومراتب بودن شناخت خدا باور دارند و مراتب آن را با توجه به قرب و بعد انسان مي‌سنجند. نخستين گام در معرفت خداوند، مرتبة ايجاب است که همان شناخت و راهيابي به خداوند از طريق معرفت عقلاني (الهيات ايجابي) است؛ و در مرتبة بعد، سلبِ هرگونه نقص از خداوند (الهيات سلبي) است. مراتب معرفت خدا در آثار سهروردي و ديونيسيوس به‌واسطة نور، با مراتب هستي، انسان و فرشتگان مرتبط مي‌شود. سهروردي و ديونيسيوس معتقدند که ميزان قرب و بعد اشيا و انسان‌ها نسبت‌به تابش انوار الهي، به قابليتِ قابل بستگی دارد. ديونيسيوس مرتبة سلبِ سلب و رسيدن به مرتبه‌اي را که از آن با عنوان ظلمت الهي ياد مي‌کند، بالاترين سطح معرفتي مي‌داند. درواقع اين ظلمت، حاصل روشني و وفور نوري است که راه ديدن و ادراک را بر چشم و عقل انسان مي‌بندد تا اينکه به تاريکي وراي عقل وارد شود؛ جايي که به‌قول سهروردي، معرفت در معروف گم شود.

کليدواژه‌ها: خدا، معرفت سلبي، سلبِ سلب، ظلمت الهي، نورالانوار، ديونيسيوس، سهروردي.