معرفت کلامی

پرسش از صفت‌داشتن خداوند و نسبت صفات با ذات الهی، مباحثی را در اندیشه اسلامی به وجود آورده که به «توحید صفاتی» یا «هستی‌شناسی اوصاف الهی» معروف است. پاسخ‌های اندیشمندان مسلمان با نگرش‌های مختلف، از همان قرن اول تا کنون، موجب طرح دیدگاه‌های گوناگونی شده است که به ماهیت وجودی و تکوینی صفات الهی و رابطه آنها با ذات خداوند می‌پردازند. در این مقاله، با بررسی آثار و گزارش‌های آراء اندیشمندان مسلمان، علاوه بر بازشناسی نظریه‌های معروف «نیابت»، «عینیت» و «زیادت» نظریه‌های کمتر مطرح‌شده «نفی صفات»، «احوال»، «اعتبار ذهنی»‌، «ترادف مفهومی» و «لا‌هو و لاغیره» در هستی‌شناسی اوصاف الهی به روش تحلیلی ـ انتقادی مورد بررسی قرار گرفته‌اند و با نگاهی تطبیقی سیر تحولات این مسئله در اندیشه اسلامی ارائه شده است. درمجموع می‌توان گفت نظریه‌های نیابت، احوال، اعتبارِ ذهنی‌بودن صفات و ترادف مفهومی (علی‌رغم اعتراف طرفدارن به صفات) در قالب رویکرد نفی صفات قابل تبیین است و دو نظریه اصلی عینیت مصداقی و اختلاف مفهومی و زیادت صفات بر ذات در قالب رویکرد نفی صفات قابل تبیین است. نظریه لا هو و لا غیره نیز به یکی از این دو نظریه برمی‌گردد.