معرفت کلامی

سال دوم، شماره اول، بهار 1390، ص 159 ـ 187

Ma'rifat-i Kalami، Vol.2. No.1، Spring 2011

حامد حسینیان*

چکیده

امروزه آثار پائولو کوئلیو در ردة عرفان های نوظهور جای گرفته است. آثار پائولو بیشتر در قالب رمان است و یافتن مبانیِ اندیشه ای او، چندان ساده نیست؛ حال آنکه برای خوانندگان پرشمار آثار او، درک اصول اندیشه هایش بسیار مهم است. در این مقاله دیدگاه های دین شناختی پائولو بررسی خواهد شد. برای این کار همة کتاب های پائولو را به دقت مطالعه و فیش برداری، و سپس با دقتی بیشتر اطلاعات را جمع آوری و طبقه بندی کردیم. در مرحلة آخر آموزه های او را که اینک انسجام یافته بودند و در کنار هم مرادشان آشکار شده بود کانون نقد و تأمّل قرار دادیم.

خلاصه ای از نظرات دین شناسه پائولو را چنین می توان گزارش داد: پائولو تمایل دارد دین را نوعی قرارداد اجتماعی بداند که تنها کارکرد آن فراهم کردن نیایش جمعی است. او هر انسان را متفاوت با دیگران، و وظیفة هر کس را پی گرفتن رؤیاهای خود می داند. از این رو اعلام می کند که نیازی به نبوت و شریعت نیست و هر کس می تواند راه را خود بپیماید. در فرجام شناسی نیز پائولو معتقد به تناسخ است و کوشیده است آن را موجه بنمایاند.

کلیدواژه ها: پائولو کوئلیو، دین، خاستگاه دین، شریعت، راهنماشناسی، شیطان، تناسخ.

مقدمه

پائولو کوئلیو، نویسندة معاصر برزیلی است که آثار او در ردة پر فروش ترین کتاب های دنیا قرار گرفته است. او پس از عمری سرگردانی در بحران های روحی و روانی، سرانجام با تأثیرپذیری از عرفان سرخ پوستی و فرقة رام، زندگی جدیدی را تجربه کرده است. وی در نوشته های خود که اغلب به شکل رمان منتشر شده اند، کوشیده است این نوع تجربة جدید از زندگی را به خوانندگان خود القا کند.

بازخوانی رمان های او و بررسی مبانی نظری شیوة زندگی مقبول از نظر او، شاید دشوار باشد؛ اما کاری بایسته است که تاکنون انجام نشده و بیش از این تأخیر را نشاید. محمدتقی فعالی در کتاب آفتاب و سایه ها مکتب پائولو را معرفی کرده اند. این معرفی بسیار مختصر و مجمل است. نیز کتاب نگرشی بر آراء و اندیشه های پائولو از مجموعة هشت گانة جنبش های نوظهور معنوی، هرچند تک نگاری است، باز هم در اجمال است و اندیشه های او را به گونة نظام مند بیان نکرده است. در این کتاب نویسنده به ترتیبِ کتاب های پائولو، به برخی از عناصر هر کتاب پرداخته است. این کتاب بیشتر جنبة توصیفی دارد و از این رو سازمان ملی جوانان به صورت محدود آن را برای خواص منتشر کرده است.

رویکرد مظاهری سیف در نوشته هایشان در نقد پائولو، انتقادی است. جامع ترین نوشتة ایشان، «سحر و جادو در آثار پائولو کوئلیو» است که در شمارة 45 کتاب نقد چاپ شده است. این اثر به رغم عنوان خاصش، بررسی عامی دارد؛ اما این اثر نیز در تبیین جامع اندیشه های کوئلیو بسنده نیست. مجموعه ای از مقالات ایشان نیز در کتاب جریان شناسی انتقادی عرفان های نوظهور گرد آمده است. این کتاب نیز بیشتر به نقد کلی عرفان های کاذب پرداخته است. اثر ارجمند احمدحسین شریفی نیز با عنوان درآمدی بر عرفان حقیقی و عرفان های کاذب، نگاهی کلی به همة عرفان های نوظهور است.

به نظر می رسد ظرافت پائولو در رمان نویسی و پرشماری آثارش، این مجال را نداده است که کسی به دقت آنها را بررسی کند. برای نمونه نظام مبانی معرفت شناختی و یا انسان شناختی، دین شناختی و ارزش شناختی پائولو را هنوز کسی بررسی نکرده است. در کتاب های مزبور نیز در همان موضوعات مورد توجه، ارجاعات درخوری به نوشته های او داده نشده است. باید اعتراف کرد که این تکه گویی ها از مبانی او، راه را برای فهم مبانی او میسر نمی کنند. بی شک اگر منظومه ای نظام مند و جامع از اندیشه های او با ارجاع دهی شایسته به نوشته هایش ارائه شود، راه فهم و نقد این اندیشة وارداتی برای نسل جوان، ساده تر خواهد شد. در همین راستا همة کتاب هایی را که از پائولو منتشر شده بود، به دقت خواندیم و با فیش برداری دقیق، مجموعة آموزه های دین شناسی او را طبقه بندی کردیم. در این مجال تنها به این پرسش پاسخ داده ایم که دین در نگاه پائولو، چگونه است؟ طبیعی است در پاسخ به این پرسش، به مقوله هایی می پردازیم که پائولو کوئلیو دربارة آنها اظهارنظر کرده است؛ نه همة اصول دین شناسی. در بخش اول مقاله، خاستگاه دین و کارکرد آن را از نگاه پائولو بررسی و نقد می کنیم. در بخش دوم به این پرسش می پردازیم که آیا به نظر پائولو، انسان نیاز به شریعت دارد؟ بخش سوم دربردارندة نظرات او دربارة راهنماشناسی و نقد آن است. زندگی پس از مرگ نیز موضوع کلام در بخش چهارم است.

1. دین در نگاه پائولو کوئلیو

1-1. خاستگاه دین

یکی از مباحث مهم در دین شناسی برون دینی، بررسی منشأ ادیان است. برخی مانند مارکس آن را زاییدة شرایط اقتصادی و نظام طبقاتی فرض کرده اند و برخی چون راسل آن را نتیجة ترس بشر از ناشناخته ها، دانسته اند. در این میان پیروان ادیان الهی معتقدند که دین، نیاز بشر بوده است؛ خداوند از نیاز بشر به نقشة راه آگاهی داشته و برای تأمین آن، راه را به انبیای الهی وحی کرده است.

پائولو کوئلیو هرچند یک کاتولیک است، در برخی رمان هایش چونان بی دینان به داوری نشسته و برای برخی احکام مسلم دینی، منشئی غیرالهی بیان کرده است. یکی از احکامی که همة شریعت های الهی به آن هشدار داده اند، رعایت حریم امور جنسی است. در همة ادیان الهی، روابط جنسی خارج از قلمرو مجاز خود در کانون خانواده، حرام اعلام شده است. پائولو منشأ این باور را نه حکم الهی بلکه، قراردادی برای مقابله با مسئلة کمبود تغذیه اعلام کرده است.1

پائولو در بیان دیگری از قول مورخ انستیتوی کاتولیک در ترویج پرستش چهرة مادینة خداوند می گوید:

در آیین مادر اعظم آن چیزی که گناه می خوانیم و معمولاً به معنای تخطی از احکام اخلاقی قراردادی است، دیگر وجود ندارد. روابط جنسی و عادات انسانی آزادانه تر شده است؛ چراکه بخشی از طبیعت است و نمی توان آن را ثمرة شر دانست.2

در این بیان، پائولو احکام دینی را احکام اخلاقی قراردادی خوانده است و آن را ریشه دار در قراردادهای اجتماعی می داند.

کلمات پائولو در رمان زهیر، نگاه او را دربارة خاستگاه ادیان روشن تر کرده است. او در این کتاب ادیانی چون بودیسم، هندویسم، کاتولیک و اسلام را در کنار هم، در ردیف خرافات نام می برد.3 پائولو در اشاره ای دیگر به خاستگاه دین، آن را نوعی نظم بخشیدن به رؤیاهای دین داران می داند.4 طبیعی است اگر شکل گیری ادیان، نوعی تمرکز برای نظم بخشیدن به رؤیاها دانسته شود، منشئی الهی برای دین در نظر گرفته نشده و دین تنها برآیند خواسته های یک مجتمع خواهد بود.

نقد و بررسی

1. برای توجیه هر مسئله ای ممکن است فرضیه های گوناگونی داده شود. این فرضیه ها پیش از اثبات ارزش یک حدس و احتمال را دارند. قراردادی بودن دین، حداکثر فرضیه ای است که باید ثابت شود.

2. نبوت و ارسال رسل از جانب خداوند، دلیل عقلی دارد.5 شواهد تاریخی نیز مؤید این است که انسان های وارسته و فرزانه ای مروجان دین بودند که هیچ نیت برتری جویانه و هیچ انگیزه ای برای تنظیم سند حاکمیت اجتماعی نداشتند. بیشتر پیامبران در عصر خود مهجور بودند و برخلاف جریان قوم خود، ایستادگی می کردند تا با قراردادهای ننگین عصر خود مقابله کنند.

3. از آنجاکه پائولو در دامن جامعة مسیحی پرورش یافته، چنین نگاهی از او به دین بعید نیست. اناجیل پس از عیسی(ع) نوشته شدند و نامه های رسولان که بخش اعظم عهد جدیدند، به مرور زمان به آن افزوده شوند. آیین های مقدس کلیسایی، آیین هایی هستند که به مرور زمان شکل و قاعده گرفته اند. این مراسم در شیوة اجرا، متنی که در آنها خوانده می شود و زمانی که باید برپا شوند، در طول تاریخ مسیحی در تغییر بوده اند. اکنون نیز فرقه های گوناگون مسیحی در آن اختلاف بسیار دارند.6 همة اینها به امثال کنت ول اسمیت اجازه می دهد که دین را سنت های برهم انباشته بخوانند.7

شاید این برداشت از شکل گیری دین دربارة مسیحیت صحیح باشد؛ اما نمی توان آن را به همة ادیان تعمیم داد. دست کم دربارة دین اسلام باید گفت همة حقایق و اصول آن در عهد پیامبرش تدوین یافته و هیچ سنتی پس از پیامبر به سنت های آن افزوده نشده است. مورد خاص اسلام چنان است که خود کنت ول اسمیت که برای نخستین بار نظریه سنت های برهم انباشته را مطرح می سازد، درباره اسلام درنگ می کند و آن را متفاوت با ادیان دیگر می داند. او در کتابش (The Meaning And End Of Religion) فصلی دارد با عنوان The Special Case Of Islam (مورد ویژة اسلام) و در این فصل اسلام را دینی خوانده است که از آغاز، نام و رسمی ویژه داشته است.

2-1. کارکرد دین

می توان گفت پائولو نگاهی پراگماتیستی به دین دارد. او ادیان را تنها از جهت کارکرد مثبتشان می خواهد و چون کارکرد همة آنها را فراهم کردن بستری معنوی می داند، نوع دین برایش فرق نمی کند. تنها انتظار او از دین این است که شیوه هایی داشته باشد که بتواند حالتی معنوی را در انسان پدید آورد. شعار مکتب معنوی پائولو، این است که به مذهب خود هر چه هست عمل کنید؛ همة ما تنها نیازمند منزلگاهی روحانی هستیم.8 به نظر او مذهب نحوة گروهی پرستش است، نه اطاعت. آدم می تواند بودا، الله یا خدای مسیح را بپرستد؛ فرقی نمی کند. آنچه مهم است اینکه انسان در لحظه ای خاص بتواند در کنار گروهی از متدینان با غیب ارتباط برقرار کند.9 در این نگاه آنچه از مذهب مهم دانسته می شود، فراهم ساختن زمینه برای افرادی است که به گونة گروهی با جهان غیب ارتباط برقرار می کنند، و نه کسانی که اجرای آیین ها را بر عهده دارند.10 البته به نظر می رسد حتی پائولو دین را در این کارکرد خود نیز موفق نمی داند و معتقد است کسی نباید مسئولیت جست و جوی معنوی خود را بر عهدة دین بگذارد.11

نقد و بررسی

1. پذیرفتنی است که یکی از کارکردهای دین، فراهم کردن منزلگاه روحانی و زمینه سازی برای نیایش جمعی است؛ اما کارکردهای دین به همین مورد خلاصه نمی شوند. همین زمینه سازی نیز خود مقدمات بسیاری دارد که بر عهدة دین است. رسیدن به چنین منزل روحانی ای، راه و وسایلی می خواهد که بیان آن بر دوش دین است. علاوه بر این، حالات و نیایش های مزبور وقتی پایدار خواهند بود که همراه معارفی باشند؛ معارفی که حقیقت آن را به سالک نشان دهند. سالک باید مبدأ و مقصد را به خوبی بشناسد و ضرورت رهسپاری به چنین منزلگاهی را بداند. بیان این آموزه ها نیز بر عهدة دین است. قطعاً عقل و علم در شناخت نقشة راه با کاستی ها و یا اختلاف هایی روبه رو می شوند و ضرورت دارد که خداوند، خود هدایت را به دست گیرد.

2. به نظر می رسد با توجه به شکل گیری اندیشه های پائولو در سنت مسیحی، او اصلاً با مفهوم وحی، به آن معنا که نزد مسلمانان معهود است، آشنا نیست. در سنت اسلام، وحی به معنای الفاظی است که خداوند برای هدایت بشر توسط پیامبران فرستاده است؛ اما نظریة غالب در سنت مسیحی، وحی را به معنای انکشاف خداوند در کالبد فرزندش مسیح می داند. از این رو واژة معادل وحی در فرهنگ مسیحی revelation به معنای انکشاف است.

اناجیل بیشتر کتاب خاطرات و سرگذشت سفرهای عیسی(ع) است و نه یک کتاب الهیات و راهنمای زندگی. اصلاً «کتاب مقدس برای علم الهیات تألیف نشده است و آن کتاب، اعتقادات مسیحی را به طور کامل و منظم بیان نمی کند. نویسندگان عهد جدید نیز در نوشته های خود فقط ایمان خویش به عیسی مسیح را اظهار داشته اند.»12 مضمون همة اناجیل در شرح زندگی عیسی(ع)، مسافرت ها، معجزه ها و شفا دادن های حضرت خلاصه شده است. تنها چیزی که گاه آن را به یک کتاب راهنمای زندگی همانند می کند، چند دستور اخلاقی است. در کل صفحات اناجیل تنها 36 سخن از حضرت مسیح نقل شده است.13 با این وضع، طبیعی است که پائولو با وحی معارف به منزلة یکی از کارکردهای دین آشنا نباشد.

3-1. ستیز با کلیسا

با توجه به نگاه کوئلیو در باب منشأ دین و نظر او در باب کارکرد آن، طبیعی است که او تقدسی برای دینی ویژه قایل نباشد. او به رغم اینکه خود یک کاتولیک است و کاتولیک ها برخلاف پروتستان ها، تقدس والایی را برای نظام کلیسایی در نظر می گیرند، بارها در نوشته های خود به کلیسا و کشیشان توهین کرده است.

پائولو در کتاب شیطان و دوشیزه پریم کلیسا را جایی دروغین برای سرگرم کردن مؤمنان خوانده است.14 او حتی با سنت های کلیسایی هم مبارزه می کند و در ادبیات خود این تنفر را به خوانندگان نیز القا می کند. در رمان ساحرة پورتوبلو وقتی آتنا از شوهرش طلاق می گیرد، خسته و رنجور به کلیسا پناه می برد تا کشیش به نان و شراب او را متبرک کند؛ اما کشیش با ترس و لرز از سنت های کلیسا و به رغم تمایلش، او را متبرک نکرد؛ چراکه در سنت آنها به زنان مطلقه نمی توان تبرک داد. آن وقت آتنا می گوید:

پس لعنت بر اینجا! لعنت بر کسانی که هیچ وقت کلام مسیح را نفهمیدند، که از پیام او فقط یک ساختمان سنگی ساختند. مسیح می گوید به سوی من آیید ای کسانی که در عذابید. من در عذابم؛ اما مرا پیش او راه نمی دهند. امروز فهمیدم کلیسا پیام مسیح را عوض کرده است.15

در سفرنامه زائر کوم پستل وقتی پائولو با راهنمای خود از دهکده ای در حال گذرند، پطرس می گوید: «در این دهکده، کلیسا در اواسط قرن بیستم یک کولی را به اتهام جادوگری سوزانده است.» پطرس این جنایت را جنایتی به نام مسیح می خواند.16 اعتراض پائولو به نظام کلیسایی موجب می شود از زبان عیسی به دخترکی که می خواست عیسی را در کلیسا ببیند بگوید: «مرا نیز بیرون راندند. مدت هاست که مرا هم به کلیسا راه نمی دهند.»17 القای نفرت نسبت به کلیسا و کارهای کلیسا، آن هم در قرن بیستم و نه قرون وسطا، جزو نیش های قلم پائولوست.

کلیساها در نظر او چنان بی ارزش و کم مشتری شده اند که به آسانی در کتاب هایش می نویسد:

مردم امروز زمین کلیساهای از رونق افتاده را برای ساختن سکس شاپ می خرند و متصدیان امر، گاه در ازای شرط کاربری فرهنگی آنها را به یک یورو می فروشند. جالب اینکه متصدی این فروش کسی است که پنج سال در تلاش باشد پائولو را ببیند.18

این نوع نگارش چنین القا می کند که کار دین کلیسایی به اتمام رسیده و معنویت پائولویی در صدر قرار گرفته است.

علاوه بر حمله به کلیسا، کشیشان نیز از حملات پائولو در امان نمانده اند. کشیش ها مردم را بی جهت به دوزخ تهدید می کنند19 و با تهدیدهایشان به شکنجة ابدی، تنها موجب می شوند مردم که بیشتر به سمت جنایت بروند.20 در رمان ساحرة پورتوبلو نیز کشیش است که اجازه نمی دهد مردم زندگی معنوی و شاد خویش را دنبال کنند.21 در رمان شیطان و دوشیزه پریم، وقتی وسوسه های شیطانی، اهل دهکدة ویکسوز را وسوسه می کنند، کشیش دهکده هم در جانب حمایت از وسوسه های شیطانی است و جایز بودن کشتن یک انسان بی گناه را توجیه می کند و او نیز شریک جنایت می شود.22 او حتی برای رهایی اهل ده از عذاب وجدان، نقشه ای طراحی می کند.23 همة اینها به پائولو اجازه می دهند توهین به کشیش ها را به اوج برساند و مجوزی می شود تا در آب نمای دهکدة ویکسوز، خورشید نماد برتای پیرزن باشد و قورباغه نماد کشیش.24 به دلیل همین نگاه هاست که او به خود اجازه می دهد کشیش ها را تاریک اندیش25 و بوقلمون صفت بخواند.26

نقد و بررسی

1. این فراز از سخنان پائولو، در اصلْ کلیساستیزی است و نه دین ستیزی. بسیاری از بزرگان کلیسا نیز با سنت های کلیسا و یا انحراف آبای کلیسا به مبارزه پرداختند. مارتین لوتر که پروتستان را پایه گذاری کرد، خود یک مسیحی دین دار بود؛ اما با برخی از سنت های کاتولیکی موافق نبود. بسیاری دیگر از مسیحیان نیز به نقد جنایت های کلیسا در قرون وسطا پرداخته اند. دین دار واقعی کسی است که در مقابل دین به انحراف رفته قیام می کند.

2. شاید اگر خشم مردم از عملکرد بد کلیسا، اعتراض مردم به تجاوز جنسی اداره کنندگان کلیسا به کودکان و ناتوانی اربابان کلیسا و مسیحیت تحریف شده در سیراب کردن نهاد معنوی انسان ها را در نظر بگیریم، آن وقت نشود به پائولو خرده گرفت که چرا رونق کلیسا را با عیاش خانه ها مقایسه می کند و یا تمثال کشیش را از یک قورباغه می سازد. هدف او خیزش دوباره به سمت معنویت است و در این راه مجبور است با معنویت و معنوی های دروغین مبارزه کند. با این نگاه می توان گفت درافتادن با کلیسا و کشیش های دروغین آن، از امتیازات کوئلیوست.

2. نیاز به شریعت

مراد از شریعت، آیین و مناسکی ویژه است که یک دین برای طریق رستگاری به ارمغان می آورد. در این معنا، پائولو به شریعتی ویژه اعتقاد ندارد. در نگاه او باید برای همیشه فراموش کرد که راه، ابزاری است برای رسیدن به مقصد.27 در نگاه او شریعت تنها برای گروهی مشغله شده است و حال آنکه خدا در شریعتی ویژه نیست؛ بلکه خدا جایی است که انسان مایل است او را ببیند. می توان چون فلیسی داکتین، شاهزاده عابد و زائر بود؛ عاشقانه و عابدانه خدا را عبادت کرد، اما با این حال خدای واتیکان را از یاد برد.28

پائولو مایل است کشیشان را از موعظه های راه شناسانه بپرهیزاند و راه را به خود مردم بسپارد. او معتقد است خدا وظیفة خود را انجام داده و اکنون دیگر نوبت انسان است.29 در این نگاه، خداوند برنامه ای ویژه برای هدایت انسان ندارد.30 از آنجاکه در اندیشة پائولو، عمل چندان اهمیت ندارد، بدون دین نیز می توان به خدا نزدیک شد.31

در نگاه تکثرگرایانة پائولو، راه هر دینی با هر منسکی به یک مقصد می انجامد. مهم این است که جویندة معنویت بتواند در خود یک خلأ ایجاد کند؛ حال فرقی نمی کند چه در جمع کلیسا و چه در جمع دشمنان کلیسا.32 «داشتن یک زندگی روحانی، مستلزم ورود به صومعه و روزه داری، ریاضت و پاک دامنی نیست. فقط کافی است به خدا ایمان داشته باشیم. از آن به بعد هرکس به راه خدا تبدیل می شود.33 حتی کشیش صومعه هم می داند راه خدا تنها از صومعه نمی گذرد؛ چراکه راه های بسیاری برای خدمت به خدا هست. تنها وظیفه این است که شاد بود و شادی ارمغان آورد.34 کوئلیو حتی بدش نمی آید در ضربه زدن به مناسک دینی، منسکی بسازد که نامش را منسک هدم مناسک گزارد. این نام به یکی از تمرین های کتاب والکیری ها داده شده است. درخور توجه اینکه پائولو برای دیدن فرشته اش باید در این تجربه شرکت کند. در این تجربه، دو رزم آور کاری می کنند که نفرت را در برابر هم تجربه کنند و بعد نوبت بخشایش است.35

در نظر پائولو هر کس خودش باید مسئول اعمال خود باشد. کسی حق ندارد مسئولیت اعمالش را به گردن دینش گذارد.36 چه کاتولیک و چه مسلمان و چه یهودی، سرانجام در تلاش های معنوی خود به یک کانون نور می رسند. جویندة معنویت نباید مسئولیت تصمیمات خود را به گردن کشیش، خاخام یا امام خود بیندازد. هر کس خودش باید به فکر خویش باشد.37

نقشة راه در نظر پائولو، دنبال کردن افسانه های شخصی است. در نگاه او خدا وقتی راضی است که انسان در پی رؤیاهایش بگردد38 و به دنبال یافتن عشق در جست وجوی نیمة گم شده اش باشد.39 پس اگر شریعتی هم در کار باشد، آن شریعت شیوه دنبال کردن آرزوهاست و یافتن عشق. اگر یگانه وظیفة هر کس، تحقق بخشیدن به رؤیاهای خود باشد،40 دیگر نیازی به شریعت نیست. به نظر پائولو رسیدن به هدف، مطلوب است و هر راهی که به آن برسد، هرچند روسپیگری باشد، شایسته است. او ماریا و اراده اش را می ستاید که برای رسیدن به پول حاضر می شود تن به فاحشگی بدهد.41 به رغم هرزگی نیز می توان به خدا رسید. چه بسا راهبی که در اندیشة نهی زن بدکاره است، جهنمی شود و آن زن بهشتی شود.42 در این شریعت تنها آزمون، عشق ورزیدن به هم نوع است و تنها عشق ورزی است که ذخیره می شود.43

نقد و بررسی

1. پائولو در جامعة مسیحی پولسی رشد کرده است و شریعت گریزی یکی از ویژگی های چنین مسیحیتی است. در نظر پولس، در عهد جدید دیگر برای رستگار شدن نیاز به شریعت و مناسک ویژه نیست. پولس شریعت را به ازدواج تشبیه می کند. در این تشبیه می گوید تا آن زمان که شوهر زنده است، زن باید در بند مقرّرات باشد؛ اما هنگامی که شویش مرد دیگر آزاد است. به همین سان بدن گناه آلود انسان نیز پس از به صلیب رفتن عیسی(ع) مرده و دیگر برای تطیهر آن به شریعت نیازی نیست؛44 چرا که «مسیح، عداوت، یعنی شریعت احکام را که فرایض بود، به جسم خود نابود ساخت.45 «ما به عیسی مسیح ایمان آورده ایم تا از راه ایمان به مسیح و نه از اعمال شریعت عادل شمرده شویم؛ زیرا از اعمال شریعت هیچ بشری عادل شمرده نخواهد شد.»46

با این حال باید گفت نیاز به شریعت چنان مشهود است که پس از آنکه پولس مسیحیت را از شریعت تهی کرد، ارتدوکس ها در اصلاحات خود، تصریح کردند که نجات از راه ایمان و عمل به دست می آید و نه ایمانِ تنها. پدران کلیسای کاتولیک نیز چون فقدان شریعت را احساس کرده بودند، دست به ابداع سلسله عبادت هایی چون عشای ربانی، نماز و روزه زدند.47

2. در کلام اسلامی گفته می شود که خدا، حکیم و مهربان و در غایتِ کمال است. او می خواهد بندگانش را نیز به کمال برساند و چون علمش نیز بی نهایت است، پس بهترین راه را او می شناسد. اوست که انسان را آفریده و به اسرارش آگاه است؛ پس اگر حکمی کند، به تدبیر علمش بوده و از سر لطف و رحمتش. «محبت الهی اقتضا می کند که نزدیک ترین راه رسیدن به کمال را به بهترین وجه ممکن برای مردم بیان کند و در اختیار آنان قرار دهد.»48 از این رو از پیامبر اکرمˆ نقل شده که خطاب به مردم فرمودند: چیزی نبود که شما را به بهشت نزدیک کند و از آتش دور کند؛ مگر اینکه شما را از آن با خبر کردم.49 خداوند، بنابر لطف و حکمتش، محال است که دین را ناقص نازل کرده باشد و وظیفة یافتن راه سعادت را به دوش انسان گذارده باشد.50 خداوند خود رؤیای بهشت و رضوان الهی را در دل نهاده است و خود باید راه آن را نشان دهد.

از این رو در قرآن بیش از 500 آیه به آیات الاحکام تعلق گرفته است و پیامبر و امامان معصوم، مأمور تعلیم و تبیین آن شده اند. علاوه بر این آیات، آیات دیگری نیز هست که می توان آنها را آیین سیر و سلوک اسلامی دانست: آیات تفکر و تأمّل، ذکر و توجه دایمی، سحرخیزی و شب زنده داری، روزه داری، سجده و تسبیح طولانی در شب ها، خضوع و خشوع، گریه کردن و به خاک افتادن به هنگان شنیدن آیات الهی، اخلاص در عبادت، انجام کارهای نیک از سر عشق و محبت به خدا، رضا و تسلیم در برابر پروردگار.51

3. شکوفایی معنویت، نیازمند فراهم شدن مقدماتی ویژه است؛ چه اینکه اگر بدون تحصیل این مقدمات معنویت برای همگان حاصل می شد، اصلاً بشر برای تعالی معنوی خود نیازی به ادیان و مکاتب نداشت و خودبه خود این حالت برایش فراهم بود. نیاز به طی طریقت خاص برای رسیدن به زندگی معنوی، در نگاهی به زندگی افراد جامعه نیز هویداست. تنها همان گروهی که برای زندگی معنوی خویش در تکاپو بوده اند و به آدابی ویژه پایبندند، بسته به جدیت و راهشان، به درجاتی از معنویت دست یافته اند.

پائولو نیز از این امر مهم غافل نمانده است و هرچند شریعت گریزی کرده، خود شریعت و مناسکی ویژه مقرر کرده است. او در کتاب خاطرات یک مغ، یازده تمرین را برای شکوفایی معنوی به سالکان داده است. در کتاب بریدا نیز مناسکی را از سنت ماه نقل کرده است. او در داستان والکیری ها برای دیدن فرشته، مناسکی ویژه را پشت سر گذاشته است و در رمان ساحره رقص و موسیقی را منسکی جدید برای تعالی معنوی معرفی کرده است. به هر حال پائولو نیز می پذیرد که برای رسیدن به حالات معنوی، اعمالی ویژه باید انجام شود. این برنامة عملی اگر از سوی خداوند و به واسطة پیامبران به انسان برسد، شریعت نام دارد و باید اعتراف کرد شریعت الهی، بهترین راه شکوفاسازی استعداد های نهفتة عرفانی است.

4. پائولو کوشیده است که بگوید عمل، در تعالی معنوی نقش مهمی ندارد. با نگاهی به برخی از فواید عمل به شریعت، انسان متوجه اهمیت شریعت و مناسک آن خواهد شد. در ادامه به برخی از این فواید اشاره می کنیم:

الف) مناسک یادآور راه، خدا و جایگاه انسان هستند.

به دلیل استمرار قوت امیال حیوانی، وسوسه های شیطانی و پیچیدگی راه رشد، بشر همچنان به مناسکی یادآور نیاز دارد. شریعت آمده است تا ایمان را یادآور باشد؛ تا آغاز و انجام را به یاد آورد. از این رو «اسلام با موجباتی که روح عبادت یعنی تذکر را از میان برمی دارد و غفلت ایجاد می کند، مبارزه کرده است. هرچه که موجب انصراف و غفلت انسان از خدا بشود، به نوعی ممنوع (حرام یا مکروه) است.»52 حتی در اسلام افراط در خوردن، خوابیدن و صحبت کردن نیز ناپسند شمرده شده است؛ چراکه این دسته از امور، روح انسان را سنگین می کنند و موجبات غفلت را فراهم می آورند. در اسلام مهم ترین عمل عبادی نماز است و فلسفة آن اقامه یاد خداست.53

ب) شریعت گوهر دین داری را می پروراند و حفظ می کند.

دین اگر از شریعت معین جدا شود، آن وقت هر کسی آیینی ویژه را نشان دین داری می داند. این آیین های ویژه رفته رفته به منش ها و نگرش های ویژه می انجامند. شریعت مانند نسخة مادری است که محتوا را حفظ می کند. از این رو بسیاری از عارفان اسلامی به پایبندی به شریعت عنایت ویژه ای داشته اند. سیدحیدر آملی رابطة شریعت، طریقت و حقیقت عرفان را به بادام، مغز بادام و روغن بادام تشبیه می کند. او شریعت را دربردارندة همة مراتب می داند. در این تشبیه، بادام است که داخل پوستة خود، مغز و روغن بادام را پرورش می دهد و محافظت می کند.54 قشیری پس از آنکه در مقدمة رساله اش از احوال بسیاری از عارفان نام دار یاد می کند، در جمع بندی نهایی می گوید: «غرض اندر ذکر پیران این جماعت اندر این موضوع آن بود که تنبیه افتد بر آنکه ایشان مجتمع بودند بر تعظیم شریعت.»55

ج) عمل به شریعت، راهی برای تثبیت ایمان است.

عمل صالح ایمان را در دل تثبیت می کند. هر آنچه انسان برایش بهایی پرداخته باشد، قدرش را بیشتر می داند. ایمانی ارزش خواهد داشت که بهای کاملش پرداخته شده باشد. در این هنگام است که ایمان در لوح دلمان تثبیت می شود و به فتنه های دنیا، شعله اش خاموشی نمی گیرد.

د) شریعت، آزمون عاشقی است.

پائولو که به دنبال ساختن زندگی بر پایة عشق است، باید بداند که عمل به شریعت، خود راهی برای نشان دادن عشق به خداست. از این رو خداوند در قرآن می گوید: اگر مرا دوست دارید، از رسول من پیروی کنید تا خدا هم شما را دوست داشته باشد.56 در ادبیات دینی مسلمانان آمده است: دین چیزی جز محبت نیست.57 مناسک را می توان به این دید نگریست که مشق عشق است.

ه‍ ) عمل به شریعت موجب ارضای میل پرستش است.

یکی از نیازهای بشری، میل پرستش است. انسان در باطن خویش، خود را ستایشگر آن حقیقتی می بیند که او را آفریده است و می کوشد با سلوکی از خلق به خالق برسد. دست حکیم خداوند این میل را درون انسان به ودیعت نهاده تا مقصد و مقصود خویش را فراموش نکند. ارضا نکردن این میل، تعادل روحی روانی فرد را به خطر خواهد انداخت و او را تا سرحد درهة پوچی خواهد راند.

5. باید اعتراف کرد که عمل به تنهایی نمی تواند اثرگذار باشد. همان طور که گفته شد. عمل در کنار ایمان مؤثر خواهد بود. البته عمل، شرایط دیگری نیز دارد؛ برای نمونه اینکه باید با توجه و اخلاص باشد. از این رو شریعت باید با طریقت همراه باشد تا آداب عمل به ظواهر شریعت نیز آموخته شود. «شریعت احکام ظاهری نماز را تعیین می کند و طریقت عهده دار راه های تمرکز حواس و حضور قلب در آن و شروط کمال عبادت است.»58

6. پائولو معتقد است که نمی شود مسئولیت راه زندگی را بر عهدة دین گذاشت؛ حال آنکه اگر خدا درست شناخته شود، آن وقت معلوم می شود که خداوند زیبا، ساختة دست خود را تنها رها نمی کند.59 رهایی انسان نه با حکمت خداوند سازگار است؛ نه با لطف و مهرش و نه با عدالتش.

7. همان گونه که در نقد بی نیازی از نبوت خواهد آمد، انسان به خاطر کاستی هایش در شناخت علمی و عقلی، نمی تواند به تنهایی همة جزئیات راه را کشف کند.

3. راهنماشناسی

1-3. بی نیازی از نبوت

در مکتب معنوی پائولو، یگانه وظیفة آدمی تحقق بخشیدن به افسانه هایش است60 و در این صورت نیازی به وحی و خبرهای غیبی نخواهد بود. هر انسانی خود و آرزوهای خود را می شناسد و این زندگی ماست که ما را به افسانه هایمان نزدیک می کند.61 هر کس اسرار راه خود را می داند و اصلاً اسراری فراتر از آنچه در ذهن شخص است، وجود ندارد که استادی بخواهد آن را آموزش دهد.62 کیهان و زندگی هرچه را برای رسیدن به رؤیا لازم باشد، آموزش خواهد داد.63 درست است که «خدا هرگز فرزندانش را رها نمی کند؛ لیکن برنامه های او نامشخص است و راه را بر اساس گام های ما شکل می دهد.»64 رزم آور نور می داند که راه را خود باید کشف کند65 و سالک در سنت جادوی خورشید باید بیاموزد که خود همه چیز را بیاموزد.66 حتی بریدا وقتی از ویکای ساحره می خواهد شیوة بیدار کردن نیروی جنسی را بیاموزد، او می گوید خودت آن را کشف خواهی کرد.67

نقد و بررسی

1. اگر منظور از رؤیا هوای نفس باشد، نه تنها دلیلی نداریم که این رؤیا مقصد انسان است، شناخت خدا انسان را رهنمون می کند که او انسان را برای دور شدن از خود و نزدیک شدن به خدا آفریده است؛ اما اگر منظور از رؤیا، رؤیای وصال خداوند و نزدیک شدن به کمال بی نهایت او باشد، در این صورت بایسته است که خداوند، خود راه را بر بندگانش بنماید.

2. به رغم کاستی های علم و عقل،68 وظیفة شناخت راه نمی تواند بر دوش انسان قرار گرفته باشد. خداوند حکیم به رغم این کاستی ها، وحی را مددکار انسان خواهد فرستاد.

3. عقل نیز خود به تنهایی وجوه بسیاری از علل نیاز به نبوت را درک می کند. برخی از این وجوه چنین اند:

الف) نبوت راه به کمال رساندن انسان هاست. علّامه طباطبائی در تقریر این برهان می گوید:

بر خدایى که واجب الوجود و تام الافاضه است، واجب است براى هر نفسى که استعداد رسیدن به کمالى را دارد، افاضه‏اى کند، و شرایطى فراهم آورد، تا آن نفس به کمال خود برسد، و آنچه بالقوه دارد بالفعل شود،... و از آنجاکه این ملکات و این صورت ها که براى نفس پیدا مى‏شوند، از راه افعال اختیاریة او، و افعال اختیاریة او هم از راه اعتقاد به درستى و نادرستى، و بیم از نادرستى، و امید به درستى، و رغبت به منافع، و ترس از ضررها منشأ مى‏گیرد، لاجرم آن افاضة خدایى لازم است متوجه به دعوت دینى شود، و خداى تعالى از راه دعوت هاى دینى و بشارت و انذار و تخویف و تطمیع، بشر را به اعمال صالح وادار کند، و از اعمال زشت دور بدارد.69

ب) انسان سودجو برای هدایت نیاز به نبوت دارد. انسان به طور طبیعی حب ذات دارد و موجودی استخدامگر است. این روحیه، هم او را به تشکیل جامعه سوق می دهد و هم او را دچار اختلاف می کند. برای رفع این اختلاف باید نظامی برپا باشد تا کامیابی و سعادت انسان را در دنیا و عقبا فراهم آورد. از سویی بشر به دلیل همان روحیة مزبور، شایستگی تصویب چنین برنامه ای را ندارد و نیاز به منبعی فوق بشری دارد.

ج) با نبوت، پیام هدایت یک سان به همگان می رسد و خداوند با همة بندگانش اتمام حجت می کند. هرچند عقل خود رسول باطنی است و پیروی از آن بر انسان واجب است، باز هم رحمت واسع خداوند چنین اقتضا می کند که بندگانش را دربارة آن بازخواست کند. بدین گونه علاوه بر پیامبر عقل، پیامبر شرع نیز به آن حکم کرده است تا دیگر کسی بهانه ای در محضر عادلانة او نداشته باشد.70

4. تجربة تاریخ نیز مؤید نیاز بشر به نبوت است. حقیقت این است که فرصت عمر انسان بسیار کم است و آن قدر وقت ندارد که بتواند قرن ها تماشاگر سیر حکمت باشد و در فراز و نشیب آن، قانون معرفت را خود کشف کند و کشتی نجاتش را خود به ساحل برساند. انسان بی ناخدا حرکت خود را از انسان انگاری خداوندان یونان باستان آغاز کرده است و اینک به خداانگاری انسان رسیده است و هنوز در همان گردابی که روز اول در آن گرفتار آمده بود، گرفتار است. انسان بدون پیامبر، به ناچار روزی به پای هومر71 می نشست تا از خدا برایش افسانه بسازد و روزی آگوست کنت را پیامبر دین انسانیت می خواند. این انسان آن قدر بیچاره می شود که گاه سرگین غلطانی را می پرستد72 و گاه عورت شیوا را.73

2-3. نقش استاد

از مؤلفه های معنویت پائولو کوئلیو در راهنماشناسی، می توان به نقش استاد اشاره کرد. خاطرات یک مغ یا همان زائر کوم پستل، سفر او به معبد ژان مقدس است. پائولو در تمام راه، همراه یک راهنماست. رمان کیمیاگر اصلاً به نام استاد راه که یک کیمیاگر بود نوشته شده است. کتاب راهنمای رزم آور نور همه درس های یک استاد است. رمان والکیری ها نیز شرح سفری است که پائولو برای دیدن فرشته عازم آن شده است و گروه والکیری ها به سرپرستی والهالا، استادی او را بر عهده داشتند.

آنچه در سلسلة استاد و شاگردی در این مکتب متفاوت است، اینکه «استاد هرگز به شاگرد نمی گوید چه کار باید انجام دهد. آن دو فقط هم سفرند.»74 در نگاه تکثرگرای پائولو، هر کس راهی دارد و استاد نمی تواند راه خود را به شاگردش پیشنهاد کند. استاد حتی نباید بکوشد یک انتخاب را به شاگرد خود القا کند.75 «استاد هرگز به شاگرد نمی گوید به فلان جا برو تا به جایی که من رسیده ام برسی؛ چراکه هر مسیری یگانه است و هر سرنوشتی شخصی است.»76 استاد نباید مستقیم راه را نشان دهد77 و نباید از جویندة معنویت بخواهد پا در جا پای او گذارد؛ چراکه دشواری های مسیر هر کسی یگانه است78 و هر کس باید ابتکار و برداشت خود را داشته باشد.79 استاد باید آزادی انتخاب شاگردان را به رسمیت بشناسد و بگذارد که آنان خود به نان خود تقدس بخشند. هر جویندة معنویت باید خود بدون راهنما و یا شبان استعدادهای فردی خود را بیدار کند.80 در مکتب پائولو کوئلیو استاد کسی است که شاگرد را به رؤیاهای خودشان نزدیک می کند. شخص باید به افسانة خود برسد و استاد او را کمک می کند که زودتر به مقصد برسد.81 در این راهی که پیموده می شود، تفاوت استاد و شاگرد فقط در یک چیز است: استاد کمتر از شاگرد می ترسد.82

یکی از اصول راهبردی پائولو این است که برای جست وجوی معنویت باید تعادل زندگی خود را بر هم زد. آنچه به آن عادت شده است، مانعی برای درک نشانه های راه زندگی است. نقش دیگر استاد در اینجا نمایان می شود. استاد باید شهامت این را داشته باشد که تعادل دنیای شاگرد خویش را بر هم زند83 تا او بتواند نشانه های راهش را ببیند و از تقید به آداب و هنجارها برهد.

یکی از تفاوت های راهنمایان در فرهنگ اسلامی با مکتب پائولو کوئلیو، پیراستگی و وارستگی رهنمایان است. در مکتب پائولو حتی انبیای بنی اسرائیل نیز از خطا و اشتباه مصون نیستند و به آن اعتراف می کنند.84 حتی در دریافت وحی الهی نیز دچار شک و تردید می شوند و «می گویند چه بسا الهام هایی که به من می شده حاصل تخیلم بوده باشد»،85 و چه بسا حتی پیامبران الهی نیز متوجه معنای آنچه به آنها وحی می شود نشوند.86

هرچند تصوری که از استاد راه معنویت در ذهن است، تصویری از انسان های وارسته و پرهیزکار است، استادان پائولو در رمان والکیری ها چند زن هستند که با لباس چرمی و دستمال های رنگی، که آنها را مانند دزدان دریایی به سرشان بسته اند، به گونة گروهی، در صحرا موتورسواری می کنند. هوس بازی استادان نیز در این مکتب امری عادی است. حتی اشکالی ندارد سلیمان نبی به خاطر عشق زنی تاج و تخت را از دست دهد؛ آحاب به خاطر عشق شاه دخت صیدا، خدا را کنار گذارد و داوود به خاطر عشق به زن بهترین دوستش، او را به سوی مرگ بفرستد.87 همچنین هیچ اشکالی ندارد اگر ایلیا پیامبر بنی اسرائیل، قهرمان رمان کوه پنجم، در فکر باشد که نکند اعتراض به خدایان لبنانی، به گوش زنان لبنانی برسد و از ازدواج با آنان محروم بماند.88 در رمان والکیری ها نیز والهالا که استاد پائولو است، بدش نمی آید با او هوس ورزی کند. فرشته اش به او یاد داده بود این چیزها هیچ کس را از خدا و از وظیفة مقدسی که هر کس باید در زندگی اش انجام دهد، دور نمی کند.89 والهالا هرچند روزها به نام خدا موعظه می کند، دو بار در هفته کازینو می رود؛ معشوقه های ثروتمندی می گیرد و بدین گونه می تواند قدری پول فراهم کند.90 جی، یکی از استادان پائولو، در فرودگاه به او می گوید: «زن های کشور تو خیلی زیبا هستند و امیدوارم خیلی زود برگردم.»91 پطرس نیز در راه معبد کوم پستل در هر فرصت از پائولو می پرسد: آیا زنان کشورت به زیبایی زنان اینجا هستند.92 حتی هیچ اشکالی ندارد که استادان آیین پائولو در خوردن شراب افراط کنند؛ چراکه آیین او هویت نمی گیرد مگر اینکه به وسیلة مؤمنان عادی انجام شده باشد: «دلش آرام گرفت و این توقع را از خود دور ساخت که استاد باید به گونة دیگری باشد.»93

نقد و بررسی

1. اگر مبنای شناخت، معرفت شناسی صحیح باشد، ذات انسان ها مشترک درک خواهد شد و خداوند نیز برای همگان یک سان ثابت خواهد شد. حال که مبدأ و مقصد یکسان است، راه نیز یگانه است. درست است که آرزوها و هوس های افراد متفاوت است، نوع امیال، شهوات و قوای انسان ها یک سان است و استاد خوب می تواند به هنگام خطرات راه را گوشزد کند و بر استفاده صحیح از ابزارها تأکید ورزد. البته انسان ها در عوارض و استعدادها متفاوت اند و میزان راهی که می توانند بپیمایند به ظرفیت آنها بسته خواهد بود؛ اما مهم این است که خداوند از هر کس به اندازة وسع او انتظار دارد.

2. استاد باید رؤیای وصال را به شاگردان خویش بچشاند و آنان را در این راه شهامت دهد؛ عادت های زشتشان را بزداید و گنج های پنهان و استعدادهای خدادادشان را یادآوری کند. او باید شاگردان را به عمل به دانسته های خود وادارد و آن دسته از سنت های الهی را که در حال فراموشی اند، زنده نگاه دارد. البته پذیرفتنی نیست که استادی شاگرد را در هر رؤیایی که دارد، حتی اگر پست و بی ارزش باشد، تشویق کند. استاد عادت های خوب را بر هم نمی زند.

3. همة وظایف استاد در کارهای مزبور خلاصه نمی شود. مهم ترین وظیفة او معرفت بخشی است.

4. در فرهنگ اسلامی نیز لازم نیست امرکننده به معروف و نهی کننده از منکر، خود عامل معروف و تارک منکر باشد؛ اما شأن استاد غیر از این است. استاد الگو و راهنماست. الگو خود باید به آداب عمل کند تا حرف او بیشتر بر دل ره پویان راه نشیند. خطاکار بودن استاد، خود تجویز و تشویقی برای خطاکاری است. از این رو در اسلام امام جامعه باید معصوم باشد؛ جانشین او باید مراتب بالای تقوا را داشته باشد و امام جماعت باید از کبیره دور باشد و بر صغیره اصرار نورزد.

3-3. نقش فرشته

در مکتب معنوی پائولو، هر کس یک فرشتة حامی دارد. حامی فرشته ای است که خدا برای هدایت هر فرد می فرستد.94 خوانندة داستان ساحرة پورتوبلو مکرر می خواند که حامی، مطالبی را به آتنا می گوید. در داستان شیطان و دوشیزه پریم نیز خارجی و دوشیزه پریم هر کدام یک شیطان و یک فرشته دارند. پائولو معتقد است هر انسانی باید برای یافتن راه خویش با فرشته اش در صحبت باشد.95 هر کسی مسیر خودش را برای رسیدن به بهشت دارد و تنها فرشته ها معتبر ترین راه ها را بلدند.96

به هر حال فرشته ها در مکتب معنوی پائولو نقش مهمی دارند و جوینده معنویت باید بکوشد با آنها ارتباط برقرار کند. پائولو کتاب والکیری ها را در شرح سفرش برای یاد گرفتن اسرار فرشته بینی نوشته است. به نظر او هر کسی فرشته ای دارد که به محض اینکه تصورش کند، او را خواهد دید. البته کسانی او را می بینند که به وجودش اعتقاد داشته باشند. قدرتِ خیال است که فرشته ها را مرئی می کند. فرشته ها به همان شکلی درمی آیند که آدم ها می پندارند؛ زیرا آنها افکار خدا به شکل زنده و حاضرند و باید خودشان را با خرد ما تطبیق دهند.97

نقد و بررسی

1. به نظر می رسد ادعای وجود فرشتة حامی برای هر شخصی را تنها بتوان با ادلة درون دینی ثابت کرد. در نوشته های پائولو تنها به طرح این ادعا بسنده شده و دلیلی برای آن بیان نشده است. در آیات و روایات اسلامی، علاوه بر دو فرشته ای که مراقب نیک و بد اعمال هر فرد هستند، فرشتگان دیگری نیز در خدمت حمایت، نصرت و حفاظت مؤمنان اند.98 به هر حال اصل این مطلب را که فرشتگان انسان را حمایت می کنند و او را به راه نور می خوانند، نمی توان منکر شد؛ اما در آیات و روایات سنت اسلام، اشاره ای نشده است که هر کس فرشته ای جداگانه برای حمایت دارد. پائولو نیز دلیلی از سنت کاتولیک ارائه نکرده است.

2. همان گونه که گفته شد، در اسلام نیز پذیرفته شده است که فرشتگان گاه انسان ها را حمایت و هدایت می کنند، اما اینکه تنها فرشتگان اند که می توانند این کار را انجام دهند، پذیرفتنی نیست. خداوند از سر لطف و حکمتش اسباب هدایت را کامل قرار می دهد و اصلی ترین راهنمایان انسان را عقل و پیامبران الهی قرار داده است.

3. اینکه ملایک به قدرت خیال دیده می شوند، کلامی است که برخی فیلسوفان و عارفان مسلمان نیز آن را تأیید کرده اند. عبدالرزاق لاهیجی می گوید:

جبرئیل که نزد حکما عقل فعال باشد، اول بر نفس ناطقة نبی که حقیقت قابل است نازل شود و بعد از آن به خیالش و بعد از آنش به حس درآید و همچنین کلام الهی را اول دل نبی شنود و بعد از آن به خیال درآید و بعد از آن مسموع سمع ظاهر گردد.99

امام خمینی(ره) نیز معتقد بودند انبیا حقایق غیبی را ابتدا به قوة خیالشان در عالم مثال درک می کردند.100

4-3. نقش شیطان

پائولو معتقد است هر انسانی همان گونه که می تواند یک فرشتة راهنما داشته باشد، می تواند یک شیطان راهنما و کمک کار نیز داشته باشد. پائولو برخلاف بسیاری از ادیان که اهریمن را رانده شدة درگاه خداوند و مبارز با نیروهای خیر می دانند، معتقد است: نیروی اهریمنی می تواند در کنار انسان ها و در خدمت آنان باشد.»101 در نگاه او خداوند لشکر بازوی چپش را برای تکامل ما آفرید تا انسان را در مأموریت خویش راهنمایی کنند. خداوند توانایی تمرکز بخشیدن نیروهای ظلمت و خلق شیطان های خودی را بر عهدة انسان گذاشت.102 البته تنها استادان بزرگ اند که اجازه دارند آنها را برانگیزند.103

در مکتب او شیاطین می توانند انسان ها را مشاوره دهند و نصیحت کنند.

گفت وگو و صحبت کردن با قاصد پرثمر خواهد شد اگر هر روز احضارش کنی و از او یاری بخواهی؛ اگر از مشکلات خود با او سخن بگویی و دامی را که برای پرهیز از آن به کمک نیاز داشته باشی، بشناسی و با او در میان بگذاری.104

تنها راه نزدیک شدن به قاصد یا همان شیطان این است که او را مانند دوست بدانیم؛ به نصایحش گوش دهیم و به وقت نیاز او را به کمک بطلبیم.105

به هر حال پائولو معتقد است شیاطین نیز می توانند به سود انسان کار کنند و نباید با دعا آنان را دور کرد؛ چراکه «زمانی که او را با دعا از خود دور می کنیم، باید بدانیم همة تعلیمات خوبی را که می توانست به ما بدهد از دست خواهیم داد.» او عالم و آدم، جهان و جهانیان را خوب می شناسد. حتی باید مراقب بود کسی متوجه اسم شیطان سالک نشود؛ چراکه در این صورت شیاطین قادر خواهند بود او را از بین ببرند106 و سالک را از خدماتش محروم کنند.

شاید گمان شود شیطان در آثار پائولو، ترجمة نادرستی از فرشته و یا پری باشد. دقت در نوشته های او شک را برطرف خواهد ساخت. او مرادش از شیطان، همان شیطان است. پائولو خود اعتراف می کند که شیطان های همراه انسان ها، از صلیب عیسوی متنفرند و راهی غیر از راه ادیان دارند.107 او شیاطین را در نقطة مقابل نیروهای نیکی می داند108 و مایل است آنان را روح مجازات شدگانی در دوزخ بداند که هرچند دوران محکومیتشان به پایان رسیده است، به خاطر ذات پلیدشان می خواهند شقاوت را در یک چرخة ابدی انتقام به دیگران منتقل کنند.109

نقد و بررسی

1. این ادعا که هر انسان، یک شیطانی در خدمت دارد، در کلام پائولو بدون دلیل طرح شده است. به نظر می رسد اعتقاد به نیروی شیطان برای او یادگار دورانی است که با شیطان پرستی و جادوی سیاه آشنا شده بود.110

2. پذیرش اینکه شیاطین در هدایت معنوی انسان ها نقش داشته باشند، آن قدر عجیب است که پائولو نیز در تناقضی آشکار اعتراف کرده است: کمک گرفتن از شیاطین با همه منفعت هایشان دو مشکل دارد: یکی اینکه شیاطین تنها برای مقاصد مادی ظاهر می شوند111 و تنها در جهت امور دنیوی می توانند سودمند باشند؛112 دیگر اینکه جویندة معنویت چه بسا شیفتة قدرت شیطان شود و از نبرد مقدسش باز بماند113 و یا اینکه بخواهد به شیوة او رفتار کند.114 پائولو با تأثیرپذیری از نظام دوزخ چینیان، مایل است شیاطین را روح مجازات شدگانی در دوزخ بداند که هرچند دوران محکومیتشان به پایان رسیده است، اما به خاطر ذات پلیدشان می خواهند شقاوت را در یک چرخة ابدی انتقام به دیگران منتقل کنند.115 با این اوصاف، بسیار جای تعجب است که چگونه پائولو آنها را مؤثر بر هدایت معنوی می داند؟

3. اینکه شیاطین تنها برای برخی از استادان راه ظاهر می شوند، به گونه ای مورد تأیید قرآن است. در منطق قرآن، شیاطین بر دروغ گویان گنه کار نازل می شوند؛116 شیاطین بر اولیای خود وحی می کنند117 و اولیای آنان، کسانی هستند که ایمان نمی آورند.118 در منطق قرآن شیطان برای آنان که خدای رحمان را از یاد برده اند و راه هدایت را برای دیگران سد کرده اند، ظاهر می شود. در خور توجه اینکه قرآن می گوید: اینان آن قدر به ورطة گمراهی افتاده اند که خیال می کنند راهی نیکو را می پیمایند.119

4. منطقی این است که اگر قصد انسان رسیدن به تعالی معنوی و پرداختن به ابعاد روحانی است و اگر شیاطین یادآور دنیایند، منتقل کنندة شقاوت اند و به اعتراف خود پائولو انسان را از مسیر مبارزه اش بازمی دارند، بسیار بایسته است که سالک بکوشد این نیروهای سیاهی و تباهی را از خود دور کند.

4. زندگی پس از مرگ

به رغم اینکه پائولو یک کاتولیک است و باید به معاد ادیان معتقد باشد، از تناسخ طرف داری می کند. تناسخ به این معناست که روح انسان پس از مرگ در قالب بدن موجودی دیگر به زندگی خود ادامه می دهد و این چرخه، همچنان ادامه می یابد. پائولو در رمان بریدا بسیار به این آموزه می پردازد و در برخی دیگر از نوشته هایش اشاره ای مختصر به آن می کند.120 پائولو کتاب بریدا را با این اشعار می آغازد.

من ده هزار سال پیش به دنیا آمدم؛

و در این دنیا هیچ چیز نیست

که قبلاً نشناخته باشم.121

پائولو نخستین علت پذیرش تناسخ را وجود عشق می داند. به نظر او عشق حاصل پیوند نیمه های انسان هاست. در عقیدة او هر انسانی در حال تناسخ به دو نیمه و یا چند نیمه تقسیم می شود. هر گاه این دو نیمه به هم بپیوندند، عشق حاصل می شود.122

در هر زندگی این مسئولیت اسرارآمیز را بر عهده داریم که دست کم با یکی از بخش های دیگر دوباره ملاقات کنیم. عشق اعظم که آنها را جدا کرده، با عشقی راضی می شود که این دو نیمه را دوباره با هم یگانه می کند.123

دلیل دوم پائولو برای پذیرش تناسخ، ابدی بودن ارواح است. به نظر پائولو ابدی بودن روح انسان به این معنا خواهد بود که پس از مرگ در کالبدهای دیگری جای گیرد. انسان از آن رو ابدیت دارد که نمادی از خداوند است و برای همین است که از میان زندگی و مرگ های بسیار می گذرد.124

نقد و بررسی

1. وجود عشق نمی تواند تنها به معنای به هم پیوستن دو نیمه باشد. هر جنسِ از انسان (مرد یا زن) نقص ها و نیازهایی دارد که در کنار جنس دیگر تکمیل می شود و از سوی دیگر ذات انسان چنین است که به آنچه او را کمال می بخشد، عشق می ورزد. از این دو مقدمه نتیجه گرفته می شود که پدید آمدن عشق میان دو جنس مخالف در انسان ها حاصل لذت رسیدن به کمال است.

2. گاه دو انسان از دو جنس یک سان نیز عاشق هم می شوند. همان گونه که پیش تر گفته شد پیدایش عشق میان دو انسان به این خاطر است که این دو در کمال بخشی و تأمین نیازهای عاطفی یکدیگر مؤثرند. پائولو با نظریة خود عشق های این چنینی را نمی تواند توضیح دهد؛ حال آنکه شدیدترین جذبه های عاشقانه در فرهنگ شیعیان، بین آنان و امامانشان است که ربطی به نیمة مادینه و نرینه ندارد. از سویی دیگر، گاه انسان واقعاً عاشق کسی می شود و پس از سال ها به جهت اینکه دیگر نیازهایش از سمت او تأمین نمی شود، علاقة عاشقانه اش به نفرت تبدیل می شود. اگر عشق سال های اول، تنها به این خاطر باشد که آنان نیمه های تناسخ یافتة یک روح بوده اند، نفرت سال های بعد توجیه پذیر نخواهد بود.

3. تمسک به ابدی بودن ارواح در استدلال برای تناسخ، وقتی درست است که در مقدمه ای دیگر ثابت شود تنها فرض تصور ارواح ابدی، در چرخه های تناسخ است؛ اما از آنجاکه این مقدمه باطل است، نتیجه نیز نامعتبر است. صرف پذیرفتنی بودن فرض معادِ انسان ها در دنیایی دیگر، برای از اعتبار ساقط کردن آن مقدمه کافی است.

4. صرف امکان پذیر بودن نظریه ای از دیدگاه علم، دلیل اثبات آن در عالم واقع نیست. چه بسا علم نظریه ای را امکان پذیر بشمارد، اما عقل به جهاتی دیگر آن را محال بداند. دربارة تناسخ نیز عقل حکم به امتناع می کند. ابن سینا و ملّاصدرا هر کدام در استدلال هایی جداگانه، عدم امکان تناسخ را ثابت کرده اند.

ابن سینا در اشارات چنین گفته است:

آن هنگام که بدن به حدی از رشد رسیده باشد که برای دریافت نفس مهیا باشد، نفس به بدن تعلق می گیرد؛ یعنی با هر مزاج بدنی خاصی، نفس خاصی همراه می شود. نتیجة قبول اینکه یک نفس در بدن های موجودات مختلفی تناسخ کند، تعلق دو نفس به موجود تناسخ یافته است: یکی نفسی که با تناسخ در آن موجود حلول کرده است و دیگری نفسی که همراه آن موجود ایجاد شده است؛ و حال آنکه تعلق دو نفس مدبر برای یک بدن محال است. هر موجودی به علم حضوری می یابد که یک نفس دارد که تدبیر او را بر عهده گرفته است. 125

ملّاصدرا نیز در حکمت متعالیه بر اساس حرکت جوهری این گونه استدلال کرده است:

تعلق نفس به بدن، تعلقی ذاتی است و ترکیب این دو ترکیبی حقیقی است و نه صناعی و انضمامی. نفس و بدن هر دو در یک حرکت جوهری در حال حرکت اند. در ابتدای حرکت هر دو قوه هستند و در حال حرکت به کمالات خویش فعلیت می دهند. تا زمانی که نفس و بدن عنصری در یک کالبد به هم تعلق دارند، حالات قوه و فعلشان متناسب با هم خواهد بود. از طرفی هر نفسی در این عالم به مرور زمان بالأخره از جهاتی به فعلیت می رسد. با این وجود تفسیر جدایی نفس از بدن و حلول در بدن دیگری محال خواهد بود؛ زیرا نفس در زندگی پیشین خود فعلیت های بسیاری کسب کرده است و ترکیب اتحادی یافتنش با موجودی که هنوز بالقوه است، امکان ندارد.126

نتیجه گیری

گفتیم که پائولو کوئلیو در ادعایی بی دلیل، دین را نظم یافتن رؤیای دین داران می داند. او در فروکاهی کارکردهای دین، دین را تنها به خاطر کارکرد مثبتش در فراهم آوردن نیایش جمعی می پذیرد. در نگاه پائولو راه انسان ها، دنبال کردن آرزوهای شخصی است و کسی به شریعت و نبوت نیازی ندارد. به نظر او راهنمایان راه تنها کسانی هستند که به انسان در راه رؤیاهایش شهامت می بخشند. باید گفت به نظر می رسد ضعف خداشناسی و هستی شناسی، زندگی را نزد او به بازیچه ای چندروزه تبدیل کرده که با فرجام تناسخ دوباره داستان بی پایانش تکرار می شود؛ حال آنکه خداوند کامل ترین وجود است و انسان را برای کمال آفریده است. در این راه او هم انسان را می شناسد و هم کاستی های او را می داند. او بهترین راه را به برترین انبیا وحی کرده است و انسان های کامل را راهنمایان این راه قرار داده است.

منابع

ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، شرح نصیر الدین طوسی، چ دوم، بیروت، نعمان، 1413 ق.

آملی، سیدحیدر، جامع الاسرار و منبع الانوار، چ دوم، تهران، علمی و فرهنگی، 1368.

توفیقی، حسین، آشنایی با ادیان بزرگ، چ هفتم، تهران / قم، سمت، طه، 1384.

حسینیان، حامد، مسیحیت آیین بی شریعت، تهران، علیون، 1390.

خمینی، روح الله، تعلیقات على شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، قم، پاسدار اسلام، 1364.

ساجدی، ابوالفضل، دین و دنیای مدرن، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1387.

شهرزاد، شهاب، زندگی و آثار پائولو کوئلیو، تهران، ندای دانش، 1379.

طالبی دارابی، باقر، مکاتب جایگزین(تأملی در باب منشأ احتمالی عرفان های کاذب در ایران)، چ دوم، قم، مرکز نشر دارالمعارف، 1388.

طباطبائى، سیدمحمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چ پنجم، قم، جامعة مدرسین،1417ق.

فیاض لاهیجی، عبدالرزاق، گوهر مراد، تصحیح زین العابدین قربانی لاهیجی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1372.

قشیری، عبدالکریم بن هوازن، رساله قشیریه، ترجمة ابوعلی حسن بن احمد عثمانی، تصحیح بدیع الزمان فروزان فر، چ سوم، تهران، علمی و فرهنگی، 1367.

کلینی، محمدبن یعقوب، اصول کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365.

کوئلیو، پائولو، اعترافات یک سالک (خوان آریاس در گفتگو با پائولو کوئلیو)، ترجمة دل آرا قهرمان، تهران، بهجت، 1379.

ـــــ ، بریدا، ترجمة آرش حجازی و بهرام جعفری، چ یازدهم، تهران، کاروان، 1383.

ـــــ ، چون رود جاری باش، ترجمة آرش حجازی، چ چهارم، تهران، کاروان، 1386.

ـــــ ، دومین مکتوب، ترجمة آرش حجازی و بهرام جعفری، چ چهارم، تهران، کاروان، 1381.

ـــــ ، راه نمایی رزم آور نور، ترجمة آرش حجازی، چ پنجم، تهران، کاروان، 1388.

ـــــ ، زائر کوم پوستل، ترجمة حسین نعیمی، چ پنجم، تهران، ثالث، 1389.

ـــــ ، زهیر، ترجمة آرش حجازی، چ سوم، تهران، کاروان، 1384.

ـــــ ، ساحره پورتوبلو، ترجمة آرش حجازی، چ سوم، تهران، کاروان، 1386 .

ـــــ ، شیطان و دوشیزه پریم، ترجمة آرش حجازی، چ چهاردهم، تهران، کاروان، 1388.

ـــــ ، عطیه برتر، ترجمة آرش حجازی، چ دوازدهم، تهران، کاروان، 1385.

ـــــ ، قصه هایی برای پدران، فرزندان، نوه ها، مترجمة آرش حجازی، چ نهم، تهران، کاروان، 1387.

ـــــ ، کنار رود پیدرا نشستم و گریستم، ترجمة آرش حجازی، چ هشتم، تهران، کاروان، 1384.

ـــــ ، کوه پنجم، ترجمة آرش حجازی، چ سوم، تهران، کاروان، 1383.

ـــــ ، کیمیاگر، ترجمة آرش حجازی، چ شانزدهم، تهران، کاروان، 1388.

ـــــ ، مکتوب، ترجمة آرش حجازی، چ هشتم، تهران، کاروان، 1385.

ـــــ ، والکیری ها، ترجمة آرش حجازی و حسین شهرابی، چ پنجم، تهران، کاروان، 1388.

ـــــ ، ورونیکا تصمیم می گیرد بمیرد، ترجمة آرش حجازی، چ دهم، تهران، کاروان، 1387.

ـــــ ، یازده دقیقه، ترجمة کیومرث پارسایی، تهران، نی، 1385.

گروه مؤلفان، دائره المعارف کتاب مقدس، ترجمة بهرام محمدیان و دیگران، تهران، سرخدار، 1381.

مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، بیروت، الوفاء، 1404.

مصباح، محمد تقی، در جستجوی عرفان اسلامی، تدوین محمد مهدی نادری قمی، چ سوم، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1388.

مطهری مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام، تهران، صدرا، 1367.

ملاصدرا (صدرالدین محمدبن ابراهیم شیرازی)، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، چ سوم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1981.

میشل، توماس، کلام مسیحی، ترجمه حسین توفیقی، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1377.

ویکفیلد، گورون اس.، «معنویت و عبادت»، ترجمة محمدحسن مظفر، هفت آسمان، ش16، زمستان 1381، ص 77-81.

* کارشناس ارشد، دین شناسی Safir.Shahed@Gmail.com

دریافت: 3/4/1390ـ پذیرش: 15/11/1390

1. پائولو کوئلیو، زهیر، ترجمة آرش حجازی، ص 169 و 170.

2. همو، ساحره پورتوبلو، ترجمة آرش حجازی، ص 160.

3. همو، زهیر، ص 239 و 240.

4. همو، دومین مکتوب، ترجمة آرش حجازی و بهرام جعفری، ص 23.

5. برخی از این ادله در نقد بحث بی نیازی از نبوت خواهد آمد.

6. ر.ک: گورون اس. ویکفیلد، «معنویت و عبادت»، ترجمة محمدحسن مظفر، هفت آسمان، ش 16، ص 77-81؛ توماس میشل، کلام مسیحی، ترجمة حسین توفیقی، ص 97.

7. او کتابی در این زمینه با عنوان The Meaning And End Of Religion (معنا و غایت دین) نوشته است. یک فصل از این کتاب، «سنت های برهم انباشته» نام گرفته است.

8. پائولو کوئلیو، دومین مکتوب، ص 97.

9. همو، اعترافات یک سالک، ترجمة دل آرا قهرمان، ص 33 و 34.

10. همان، ص 36.

11. همان، چون رود جاری باش، ترجمة دل آرا قهرمان، ص 269.

12. توماس میشل، همان، ص 116

13. دائرة المعارف کتاب مقدس، ص 525 و 526

14. پائولو کوئلیو، شیطان و دوشیزه پریم، ترجمة آرش حجازی، ص 142.

15. همو، ساحره پورتوبلو، ص61.

16. همو، زائر کوم پوستل، ترجمة حسین نعیمی، ص 131.

17. همو، ساحره پورتوبلو، ص 62 .

18. همو، چون رود جاری باش، ص 56-59.

19. همو، ورونیکا تصمیم می گیرد بمیرد، ترجمة آرش حجازی، ص 220.

20. همو، شیطان و دوشیزه پریم، ص 147.

21. همو، ساحره پورتوبلو، ص 248-252.

22. همو، شیطان و دوشیزه پریم، ص 130.

23. همان، ص 199.

24. همان، ص 232.

25. همو، ساحره پورتوبلو، ص 286.

26. همان، ص 294.

27. همو، ساحره پورتوبلو، ص 103.

28. همو، زائر کوم پوستل، ص 86.

29. همو، قصه هایی برای پدران، فرزندان، نوه ها، ترجمة آرش حجازی، ص 101.

30. همو، راه نمایی رزم آور نور، ترجمة آرش حجازی، ص 47.

31. همو، دومین مکتوب، ص 53و54.

32. همو، اعترافات یک سالک، ص 36.

33. همو، کنار رود پیدرا نشستم و گریستم، مترجمة آرش حجازی، ص 151.

34. همان، ص 121.

35. همو، والکیری ها، ترجمة آرش حجازی و حسین شهرابی، ص 146-153.

36. همو، چون رود جاری باش، ص 172.

37. همان، ص 269.

38. همو، مکتوب، ترجمة آرش حجازی، ص 148 و همو، کنار رود پیدرا نشستم و گریستم، ص 166.

39. همو، بریدا، ترجمة آرش حجازی و بهرام جعفری، ص77 و همو، زهیر، ص 285.

40. همو، کیمیاگر، ترجمة آرش حجازی، ص 40.

41. همو، یازده دقیقه، ترجمة کیومرث پارسایی، ص 139.

42. همو، قصه هایی برای پدران، فرزندان، نوه ها، ص 176-177.

43. همو، عطیه برتر، ترجمة آرش حجازی، ص21 و 105.

44. رومیان 7: 4-6 و کولسیان 2: 20 -21.

45. افسسیان 2: 15.

46. غلاطیان 2: 16.

47. حامد حسینیان، مسیحیت آیین بی شریعت، ص 100.

48. محمد تقی، مصباح، در جستجوی عرفان اسلامی، ص 198

49. محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج 5، ص 83

50. محمد باقر مجلسی، بحارالأنوار، ج2، ص 284

51. به عنوان نمونه ر.ک: بقره: 165؛ مائده: 54؛ انسان: 26؛ زمر: 2 و 3؛ آل عمران: 191؛ اسراء: 79 و 109؛
نور: 37.

52. مرتضی مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام، ص 185.

53. طه: 14.

54. سید حیدر، آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ص 345.

55. عبدالکریم بن هوازن قشیری، رساله قشیریه، ترجمة ابوعلی حسن بن احمد عثمانی، تصحیح بدیع الزمان فروزان فر، ص 85.

56. آل عمران:31.

57. محمد بن یعقوب کلینی، همان، ج 8، ص 79.

58. محمد تقی مصباح، همان، ص 63.

59. قالَ رَبُّنَا الَّذی أَعْطى‏ کُلَّ شَیْ‏ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى‏. (طه:50)

60. پائولو کوئلیو، کیمیاگر، ص 40.

61. همو، کوه پنجم، ترجمة آرش حجازی، ص 12.

62. همو، کیمیاگر، ص 165.

63. همو، مکتوب، ص 159 و همو، کیمیاگر، ص 172.

64. همو، راه نمایی رزم آور نور، ص 47.

65. همان، ص 80.

66. همو، بریدا، ص 330.

67. همان، ص 198.

68. برای توضیح بیشتر ر.ک: ابوالفضل ساجدی، دین و دنیای مدرن، ص 37-66.

69. محمد حسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 2، ص 148.

70. قرآن می گوید: رسلاً مبشرین و منذرین لئلا یکون لناس علی الله حجه بعد الرسل و کان الله عزیزاً حکیماً.(نساء: 165)

71. افسانه سرای یونان باستان.

72. حسین توفیقی، آشنایی با ادیان بزرگ، ص 17.

73. همان، ص34.

74. پائولو کوئلیو، ساحره پورتوبلو، ص 237.

75. همو، بریدا، ص 205.

76. همو، ساحره پورتوبلو، ص 237.

77. همو، والکیری ها، ص 132.

78. همو، چون رود جاری باش، ص 218.

79. همو، زائر کوم پوستل، ص 236.

80. همو، ساحره پورتوبلو، ص 290.

81. پائولو کوئلیو، اعترافات یک سالک، ص 172.

82. همو، ساحره پورتوبلو، ص 237.

83. همان، ص 238.

84. همو، کوه پنجم، ص 122.

85. همان، ص 19 و 20.

86. همو، قصه هایی برای پدران، فرزندان، نوه ها، ص 253.

87. همو، کوه پنجم، ص 96 و 97.

88. همو، بریدا، ص 31.

89. همو، والکیری ها، ص 159.

90. همان، ص 139.

91. همان، ص 24.

92. همو، زائر کوم پوستل، ص 81.

93. همان، ص 171.

94. همو، ساحره پورتوبلو، ص 242.

95. همو، والکیری ها، ص 67.

96. همان، ص 199 و ص 126.

97. همان، ص 35-37.

98. آل عمران: 124و125، رعد:11، نحل: 102 و احزاب: 143.

99. عبدالرزاق فیاض لاهیجی، گوهر مراد، تصحیح: زین العابدین قربانی لاهیجی، ص 366.

100. امام خمینی، تعلیقات على شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، ص 37.

101. پائولو کوئلیو، زائر کوم پوستل، ص 118 و همو، بریدا، ص 155.

102. همو، بریدا، ص154.

103. همان، ص155.

104. همان، زائر کوم پوستل، ص 123.

105. همان، ص 116.

106. همان، ص 117.

107. همان، ص 285.

108. همان، بریدا، ص 155.

109. همان، شیطان و دوشیزه پریم، ص111.

110. همان، اعترافات یک سالک، ص 125-133.

111. همان، زائر کوم پوستل، ص 115 و 116.

112. همان، ص 129.

113. همان، ص 116.

114. همان، ص 116.

115. همان، شیطان و دوشیزه پریم، ص111.

116. شعراء: 221و222

117. انعام:121

118. اعراف: 27

119. زخرف:36و37

120. پائولو کوئلیو، والکیری ها، ص 39 و همو، شیطان و دوشیزه پریم، ص 123 و 124 و همو، اعترافات یک سالک، ص 77.

121. همان، بریدا، ص 13.

122. همان، ص77 و 79 و 110 و 127.

123. همان، ص77.

124. همان، ص 76.

125. ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، ج4، ص 37-38.

126. ملاصدرا، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، ج9، ص 2-6.