معرفت کلامی

سال دوم، شماره دوم، تابستان 1390، ص 137 ـ 164

Ma'rifat-i Kalami، Vol.2. No.2، Summer 2011

علی زمانی قشلاقی*

چکیده

در همة ادیان آسمانی گذشته، جانشینان پیامبران تشریعی، انبیای تبلیغی بودند که بر اساس دیدگاه رایج متکلمان¹ با دریافت وحی، به تبلیغ، تبیین و تفسیر شریعت پیش از خود می پرداختند؛ اما با اعلام ختم نبوت در دین مبین اسلام، نه تنها نبوت تشریعی پایان یافت، ختم نبوت تبلیغی نیز اعلام شد. حال پرسشی که در اینجا مطرح می شود این است که دلیل و سرّ ختم نبوت تبلیغی چیست؟

در این باره ادلة پرشماری مطرح شده است؛² اما آنچه ما از بررسی آیات قرآن و روایات معصومین(ع) به دست آورده ایم، این است که با نزول شریعت کامل اسلام، بر خلاف شرایع پیشین، همة آنچه بشر در باب معارف دین تا دامنة قیامت بدان نیاز داشت بر پیامبر اکرم(ص) نازل شد؛ ازاین رو دیگر نیازی به نزول وحی جدید و ارسال انبیای تبلیغی باقی نماند و لذا ختم نبوت تبلیغی نیز اعلام شد. در این تحقیق، از روش توصیفی ـ تحلیلی بهره برده ایم که مبتنی بر آیات قرآن و روایات معصومین(ع) است.

کلیدواژه ها: انبیای تبلیغی، ختم نبوت، وحی، حکم.

* کارشناس ارشد کلام مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)                                Nashrieh@Qabas.net

دریافت: 21/3/1390 – پذیرش: 12/7/1390

مقدمه

با نزول شریعت اسلام، با توجه به اینکه کامل ترین شریعت الهی بود، باب نبوت تشریعی بسته شد و اعلام شد که شریعت دیگری پس از شریعت اسلام نخواهد آمد؛ اما همچنان که شرایع الهی پیشین به وجود انبیای تبلیغی برای تفسیر و تبیین و تبلیغ نیاز داشتند، این نیاز همچنان در شریعت اسلام باقی بود و بر اساس سنت الهی باید پس از پیامبر اسلام نیز انبیای تبلیغی می آمدند تا به این امر مهم بپردازند. با این همه، پس از پیامبر اسلام همچنان که ختم نبوت تشریعی اعلام شد، نبوت تبلیغی نیز پایان گرفت و این پرسش در اذهان ایجاد شد که چرا ائمۀ اطهار از منصب نبوت تبلیغی برخوردار نشدند و سرّ ختم نبوت تبلیغی چیست؟

اهمیت این بحث بدان جهت است که از سویی جایگاه والای ائمۀ اطهار(ع) را روشن می کند (عدم برخورداری آنان از منصب نبوت تبلیغی به جهت پایین تر بودن مقام آنان از انبیای تبلیغی نبوده است) و از سوی دیگر با روشن شدن این نکته که همۀ آنچه آنان در باب معارف دین بیان می کردند، از نبی مکرم اسلام(ص) به آنها منتقل شده بود، معلوم می شود که مرجعیت دینی آنان با خاتمیت سازگار است.

در این باره تحقیق مستقلی انجام نگرفته و به طور اجمالی برخی نکات بیان شده که نقدپذیرند. برای نمونه شهید مطهری در مجموعة آثار،³ آیت الله سبحانی در مفاهیم القرآن،⁴ سیدمحمدباقر حکیم در کتاب الامامۀ و اهل البیت(ع) و قراملکی در آیین خاتم به برخی علل ختم نبوت تبلیغی پرداخته اند که سخنانشان خدشه پذیر است؛ ازاین رو، در این تحقیق برآنیم تا با بررسی آیات و روایات معصومین(ع)، سرّ این مطلب را آشکار سازیم.

بنابراین پرسش اصلی این است که سرّ ختم نبوت تبلیغی چیست؟ و پرسش های فرعی نیز از این قرارند: دیدگاه قرآن در این باره چیست؟ از روایات به چه نکته ای می توان دست یافت؟

علت ختم نبوت تبلیغی و عدم برخورداری ائمة اطهار(ع) از منصب نبوت تبلیغی

به طورکلی دربارۀ ختم نبوت، علل پرشمار و گوناگونی بیان شده است که برخی به نبوت تشریعی مربوط اند و برخی به نبوت تبلیغی و برخی دیگر نیز عام اند و هر دو را دربرمی گیرند. همچنین کسانی که در این باب سخن گفته اند، گاه علل ختم نبوت تبلیغی و علل ختم نبوت تشریعی را از هم تفکیک کرده اند و برخی دیگر نیز به صورت کلی و مطلق وارد بحث شده اند. ما در این نوشتار نخست به نقد و بررسی دو دیدگاه می پردازیم و سپس، نظر خود را در این باره ارائه می دهیم.

اول: بلوغ فکری بشر

یکی از عللی که برای ختم نبوت تبلیغی بیان شده، رشد و بلوغ فکری بشر پس از پیامبر اکرم(ص) است که توانست آموزه های نبی خود را حفظ کند و کتاب آسمانی اش را از گزند تحریف مصون دارد؛ اما در جوامع و امت های پیشین به خاطر عدم برخورداری از رشد و بلوغ عقلی و اجتماعی، ارزش میراث معنوی ای که به آنها می رسید، ناشناخته می ماند و آن میراث به مرور زمان دستخوش تحریف و فراموشی قرار می گرفت؛ ازاین رو، خدای سبحان انبیایش را یکی پس از دیگری مبعوث کرد تا شریعت انبیای صاحب شریعت را تجدید، تبلیغ و ترویج کنند.⁵

نقد و بررسی

در اینکه عقل بشر به برکت تعالیم انبیا رفته رفته کامل شده است، جای هیچ گونه تردیدی نیست؛ اما به راستی مردمی که در عصر جاهلیت و زمان فترت به سر می برده اند و از هرگونه فرهنگ انسانی و تمدن بشری و آموزش دینی و علمی به دور مانده بودند، چگونه طی دو دهه به قدری از جهت فکری و عقلانی رشد یافتند که توانستند گوی سبقت را از همۀ اقوام و ملل پیشین بربایند و به آن درجه از رشد عقلانی برسند که نیازی به وجود انبیای الهی در بین خود نداشته باشند؟ اگر وجود ائمۀ اطهار(ع) در بین مردم نبود، باز امت اسلامی می توانست از آموزه های وحیانی پیامبر اکرم(ص) محافظت کند؟ اگر قیام امام حسین(ع) نبود، با وجود فرمانروایانی چون یزید آیا فاتحۀ اسلام خوانده نمی شد؟⁶ آیا سنت فراموش شده و تحریف یافتۀ رسول خدا، بدون زحمات امام باقر و امام صادق‡ احیاشدنی بود؟ بر فرض که ظاهر آیات قرآن از هرگونه تحریفی حفظ می شد؛ آیا با تحریف مفاهیم آیات و سخنان پیامبر چیزی از اسلام حقیقی باقی می ماند؟ امتی که خود بسیاری از آموزه های اسلام را به فراموشی سپرده و در معرض دگرگونی قرار داده بود، چگونه می توانست با اتکا بر عقل خویش دوباره آن را احیا کند؟ آیا جز با تکیه بر قیاس و استحسانات و رأی و نظر شخصی چنین کاری می کرد؟ همان کاری که ائمه(ع) به شدت آن را رد و عاملان به آن را سرزنش کرده اند.⁷

اگر بلوغ فکری بشر می توانست آموزه های وحیانی را حفظ کند، پس چرا با ظهور ولی عصر(عج) مردم به اسلام جدید خوانده می شوند؟ امام صادق(ع) در این باره می فرماید: هنگامی که قائم(ع) قیام کند، آموزه های جدیدی می آورد؛ همچنان که رسول خدا(ص) در آغاز اسلام به دین جدیدی دعوت کرد.⁸

حال پرسش این است که این بشر تکامل یافتۀ حافظ شریعت و کتاب آسمانی و سنت پیامبر، چه چیزی را حفظ کرده است که امام زمان(ع) مجبور می شود اسلام را بازسازی کند؟ اگر ائمۀ شیعه(ع) نبودند، آیا همین مقدار هم که هم اکنون به دست ما رسیده است، باقی می ماند؟

دوم: وجود عالمان دین

یکی دیگر از علل ختم نبوت تبلیغی را وجود عالمان دینی در بین امت اسلامی دانسته اند که به حفظ و تبلیغ میراث نبوی قیام کرده اند. شهید مطهرّی در این باره می فرماید:

پیامبران مجموعاً دو وظیفه انجام مى داده اند: یکى اینکه از جانب خدا براى بشر قانون و دستورالعمل مى آورده اند؛ دوم اینکه مردم را به خدا و عمل به دستورالعمل هاى الهى آن عصر و زمان دعوت و تبلیغ مى کرده اند. حقیقت این است که وظیفة اصلى نبوت و هدایت وحى، همان وظیفة اول است؛ اما تبلیغ و تعلیم و دعوت، یک وظیفة نیمه بشرى و نیمه الهى است... تا زمانى بشر نیازمند به وحى تبلیغى است که درجة عقل و علم و تمدن به پایه اى نرسیده است که خود بتواند عهده دار دعوت و تعلیم و تبلیغ و تفسیر و اجتهاد در امر دین خود بشود. ظهور علم و عقل، و به عبارت دیگر رشد و بلوغ انسانیت، خودبه خود به وحى تبلیغى خاتمه مى دهد و علما جانشین چنان انبیا مى گردند.⁹

نقد و بررسی

در نقد این دیدگاه نیز علاوه بر برخی اشکالاتی که بر قول اول وارد است، می توان گفت که در شرایع پیشین نیز مجتهدان و عالمان مکلف به حفظ شریعت کم نبوده اند؛ با این همه، باز انبیای تبلیغی یکی پس از دیگری در میان اقوام پیشین مبعوث می شدند:

«إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوْراةَ فیها هُدىً وَ نُورٌ یَحْکُمُ بِهَا النَّبِیُّونَ الَّذینَ أَسْلَمُوا لِلَّذینَ هادُوا وَالرَّبَّانِیُّونَ وَالْأَحْبارُ بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ کِتابِ اللَّهِ وَکانُوا عَلَیْهِ شُهَداءَ فَلا تَخْشَوُا النَّاسَ وَاخْشَوْنِ وَلا تَشْتَرُوا بِآیاتی  ثَمَناً قَلیلاً وَمَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْکافِرُون». (مائده: 44)

امام صادق(ع) این آیه را شاهد قرآنی بر این مطلب می داند که امام باید از همة نیازهای دینی بشر آگاه باشد؛ از حلال و حرام گرفته تا خاص و عام، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ و تأویل کتاب خدا.¹⁰ این استشهاد دلیل بر این است که عالمان ربانی و احبار، چنین علمی به تورات داشته اند و این علم شاهدی بر اجتهاد آنها بر اساس کتاب خدا بوده است.

شاهد دیگر بر اجتهاد عالمان ربانی و احبار یهود، این است که آنان مکلف بودند بر اساس کتاب خدا حکم و قضاوت کنند و بدیهی است که قضاوت و حکم، وابسته به اجتهاد قاضی است و قاضی تا وقتی مجتهد نباشد، نمی تواند حکم کند.¹¹

علمای امت، بدون کمک امامان معصوم(ع) نمی توانند از طریق اجتهاد پاسخ گوی نیازهای جامعه باشند. ازاین رو باید برگزیدگانی از سوی خدا در میان امت باشند تا دین خدا را حفظ کنند و به نیازهای بشر پاسخ دهند. امام صادق(ع) در این باره می فرماید:

مثَل علی و ائمۀ پس از او در میان امت، مثَل موسای نبی(ع) و عالم است. موسی گمان می کرد همة چیزهایی که بدان نیاز دارد در تابوت است و همۀ علم در الواح برای او نگاشته شده است؛ همچنان که این مدعیان فقاهت و علم گمان کرده اند که همۀ علم و فقه دربارۀ دین از آنچه امت اسلامی بدان محتاج است، به آنها داده شده و به گونة صحیح از رسول الله(ص) به آنها رسیده است و آنها بدان عالم شده اند و سخن می گویند؛ حال آنکه آنان به کل علم رسول الله عالم نیستند و به آنها نرسیده است و بدان معرفت ندارند. شاهدش آن است که در باب مسائل حلال و حرام و احکام از آنها پرسیده می شود و هیچ سخن و اثری از پیامبر نزد آنها نیست و خجالت می کشند که مردم به آنها نسبت جهل دهند و خوش ندارند که از آنها دربارۀ چیزی پرسیده شود و به مردم پاسخی ندهند و علم آن را از معدنش طلب کنند. به همین جهت از رأی و قیاس در دین خدا استفاده کرده و آثار رسول الله را [که در نزد ما اهل بیت است] رها کرده اند و به واسطۀ ایجاد بدعت ها از فرمان خدا سرپیچی می کنند؛ درحالی که رسول خدا(ص) فرموده بود که هر بدعتی گمراهی است. اگر پرسش هایی که از آنها دربارۀ دین خدا می شد و نزد آنها پاسخ مبتنی بر سنت رسول الله نبود، آن را به خدا و رسول و اولی الامر ارجاع می دادند؛ آنهایی که از آل محمد اهل درک و فهم و تشخیص اند، بدان علم داشته [و به آنها پاسخ می دادند].¹²

خلاصه اینکه اولاً در میان اقوام گذشته نیز عالمانی بوده اند که از طریق اجتهاد به حل برخی مسائل می پرداختند، ولی باز در میان آنها انبیای تبلیغی حضور می یافته اند و ثانیاً عالمانی که پس از پیامبر اکرم(ص) از طریق اجتهاد به حل مسائل می پردازند، دو گروه اند: 1. برخی از طریق رأی و قیاس، احکام شرع و مسائل موردنیاز را استنباط می کنند که عمل آنان بدعت است و در گمراهی آشکارند؛ 2. شماری دیگر که بر اساس سنت پیامبر به استنباط احکام می پردازند، سر سفرۀ اهل بیت معصوم آن حضرت می نشینند و از آن بهره می برند.

حال با توجه به آنچه گفته شد، به راستی اگر امامان معصوم(ع) در میان امت اسلامی نبودند، آیا هیچ عالمی اعم از شیعه و سنی، می توانست به مسائلی که در حوزۀ دین پیش می آیند پاسخ گوید؟

سوم: اکمال شریعت و اتمام نزول معارف و احکام دینی

آنچه از بررسی آیات قرآن و روایات معصومان(ع) به دست می آید این است که اصلی ترین علت ختم نبوت تبلیغی، ختم نزول معارف دینی و احکام الهی است؛ زیرا با نزول شریعت کامل اسلام بر پیامبر اکرم(ص) همة تمام آنچه که بشر در باب معارف دین و احکام فردی و اجتماعی بدان نیاز داشت بر آن حضرت نازل شد و شریعت آن حضرت به کمال رسید؛ اما در شرایع و امت های پیشین وضع به گونه ای دیگر بود؛ یعنی همۀ معارف و احکام موردنیاز، بر انبیای صاحب شریعت نازل نمی شد؛ بلکه برخی معارف و احکام موردنیاز نیز بر انبیای تبلیغی نازل می شد. به همین جهت انبیای تبلیغی برای رساندن آن پیام ها مبعوث می شدند.

در این تحقیق، دو نکته درخور دقت و بحث است: یکی عدم نزول معارف دینی جدید بر ائمۀ اطهار(ع) و دیگری نزول احکام و معارف جدید بر انبیای تبلیغی در راستای هدایت بشر. دربارۀ بحث اول، اجمالاً به چند روایت اشاره می کنیم و در ادامه به صورت تفصیلی به اثبات مطلب دوم می پردازیم.

روایاتی که دلالت بر عدم نزول معارف دینی بر ائمة اطهار(ع) می کنند، در حد تواترند و ما در اینجا به چند نمونه اشاره می کنیم. خداوند در زمان حیات رسول گرامی اش با نزول قرآن، دین خود را کامل ساخت و در آن همة حلال ها و حرام ها و حدود و احکام و جمیع نیازمندی های بشر را بیان فرمود. بنابراین کسی که گمان کند دین الهی ناقص است، قرآن را رد کرده و کافر است؛¹³ زیرا هیچ چیزی که بشر بدان نیاز دارد، نماند مگر اینکه خداوند آن را در کتابش نازل و برای پیامبرش بیان کرد.¹⁴ هر آنچه بشر بدان نیازمند است، در کتاب خدا و سنت پیامبر بیان شده است؛ و اگر سنت و فرایض کامل نشده بودند، بر ما احتجاج نمی کرد که: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی.»¹⁵ علم امام در باب حلال و حرام افزایش نمی یابد؛ زیرا احکام مربوط به حلال و حرام به طور کامل بر پیامبر نازل شد.¹⁶ خیثم از امام صادق(ع) پرسید که آیا ممکن است موضوعی پیدا شود که حکم آن در کتاب و سنت نباشد؟ امام فرمود: خیر. او می گوید چندین بار پرسش را تکرار کردم و امام پاسخ منفی دادند.¹⁷

بنابراین آنچه از احکام و معارف دین که تا قیامت مورد نیاز بشر است، از طریق شخص رسول الله(ص) از جانب خداوند دریافت و بر اساس رعایت مصالحی به تدریج برای مردم بیان شد و بیان برخی از آنها نیز در آینده بر عهدۀ ائمۀ اطهار(ع) گذاشته شد؛ ازاین رو احکام¹⁸ و معارف جدیدی که ائمه(ع) بیان می کردند، در زمان رسول خدا(ص) نازل شده بودند، ولی ابلاغ آنها به سبب مصالحی به بعد موکول شده بود.

آیت الله خوئی در این باره می گوید:

احکامی که بر پیامبر اکرم(ص) نزول می یافتند به صورت تدریجی به مردم ابلاغ می شدند؛ ازاین رو تبلیغ برخی احکام از زمان تشریع که عصر حیات رسول خدا(ص) بود به زمان بعد از رحلت آن حضرت و بر عهدۀ ائمه(ع) موکول شد، و این تأخیر در تبلیغ احکام نیز بر اساس مصالحی بود که در زمان های بعد حاصل می شد؛ و حتی برخی احکام تا زمان حال بیان نشده است و بیان آنها بر عهدۀ ولی عصر(عج) گذاشته شده و آن حضرت مأمور به تبلیغ آنهاست.¹⁹

بنابراین همة معارف و احکام موردنیاز بشر تا قیامت بر پیامبر اکرم(ص) نازل شدند. ازاین رو پس از آن حضرت نیازی نبود که انبیای تبلیغی دیگری از سوی خداوند بیایند تا در زمان های مختلف نیازهای بشر را در حوزۀ دین برآورده سازند؛ اما در شرایع و امت های پیشین وضع به گونه ای دیگر بود؛ یعنی همۀ معارف و احکام موردنیاز بر انبیای صاحب شریعت نازل نمی شدند، بلکه برخی معارف و احکام موردنیاز نیز بر انبیای تبلیغی نزول می یافتند؛ وگرنه نیازی به بعثت انبیای تبلیغی نبود.

توضیح مطلب اینکه وجود امام در هر عصری به منزلة حجت تکوینی خدا بر عالمیان، ضرور است: «لِکُلِّ زَمَانٍ إِمَامٌ»؛²⁰ زیرا اگر زمین لحظه ای بدون امام باشد اهلش را فرومی برد: «لَوْ بَقِیَتِ الْأَرْضُ بِغَیْرِ إِمَامٍ لَسَاخَتْ»؛²¹ چنان که امام پس از پیامبر(ص) مرجع دینی و حجت شرعی بر بشر نیز هست؛ تا اگر در دین خدا چیزی بیش و کم شود، آن را تصحیح کند؛ «إِنَّ الْأَرْضَ لَا تَخْلُو إِلَّا وَفِیهَا إِمَامٌ کَیْمَا إِنْ زَادَ الْمُؤْمِنُونَ شَیْئاً رَدَّهُمْ وَإِنْ نَقَصُوا شَیْئاً أَتَمَّهُ لَهُمْ.»²² حال اگر وجود انبیای تبلیغی در میان بشر، تنها برای حفظ و تبلیغ و انذار باشد، همان کار از عهدۀ امام نیز برمی آید و او می تواند علاوه بر حجت تکوینی خدا، حجت تشریعی نیز در امت های پیشین باشد. بنابراین چه نیازی به آمدن انبیای تبلیغی باقی می ماند؟ از اینجا معلوم می شود که انبیای تبلیغی، علاوه بر حفظ و تبلیغ شرایع پیشین، شأن دیگری نیز دارند و آن دریافت معارف اعتقادی و احکام شرعی و اخلاقی موردنیاز هر عصر از طریق وحی است تا در مواردی که بشر نیازی در این زمینه ها دارد، آنان از طریق دریافت وحی، آن را برآورده سازند. نیز بیان جزئیات و تفصیل معارف و تفسیر آن در موارد مختلف اعتقادی و اخلاقی و احکام نیز بر عهدۀ انبیای تبلیغی بوده که نیازمند نزول وحی است و انبیا این امور را از طریق وحی دریافت و ابلاغ می کردند.

شکل منطقی این استدلال، بدین گونه است:

مقدمۀ اول: وجود امام به منزلة حجت تکوینی و واسطۀ فیض در همۀ زمان ها در زمین ضرورت دارد و روایات پرشماری این مطلب را تأکید می کنند که «لِکُلِّ زَمَانٍ إِمَامٌ»²³؛ زیرا اگر زمین لحظه ای بدون امام باشد اهلش را فرو می برد: «لَوْ بَقِیَتِ الْأَرْضُ بِغَیْرِ إِمَامٍ لَسَاخَتْ»؛²⁴

مقدمۀ دوم: بر انبیای تبلیغی وحی می شود (در ادامه به آیاتی که دال بر این مطلب اند، اشاره می کنیم)؛

مقدمۀ سوم: وظیفۀ انبیای تبلیغی از آن جهت که نبی اند در دو قلمرو است: یکی در قلمرو دریافت وحی و دیگری در سپهر تبلیغ آن؛ چنان که شهید مطهّری دراین باره می گوید:

پیامبران مجموعاً دو وظیفه انجام مى داده اند: یکى اینکه از جانب خدا براى بشر قانون و دستورالعمل مى آورده اند؛ دوم اینکه مردم را به خدا و عمل به دستورالعمل هاى الهى آن عصر و زمان دعوت و تبلیغ مى کرده اند. حقیقت این است که وظیفة اصلى نبوت و هدایت وحى، همان وظیفه اول است، اما تبلیغ و تعلیم و دعوت، یک وظیفة نیمه بشرى و نیمه الهى است.²⁵

بنابراین وظیفۀ دوم انبیا را امامی که نبی نیست نیز می تواند انجام دهد؛

مقدمۀ چهارم: به طور کلی معارفی که با هدایت بشر مرتبط اند، به عقاید و اخلاق و احکام تقسیم می شوند؛

مقدمۀ پنجم: وحیی که بر انبیای تبلیغی نازل می شود، عقلاً از دو گونه بیرون نیست: یا معارف موردنیاز برای هدایت بشر است و یا معارفی است که برای هدایت مردم موردنیاز نیست؛

مقدمۀ ششم: اگر معارف نازل بر انبیای تبلیغی از نوع اول باشند، نتیجه می گیریم که معارفی در باب عقاید یا اخلاق و احکام بر انبیای تبلیغی نازل می شده است؛

مقدمۀ هفتم: ولی اگر بگوییم که معارف نازل بر آنها تنها از نوع دوم است، در این صورت دیگر نیازی به بعثت انبیای تبلیغی نیست؛ زیرا از سویی وحی نازل بر آنها در امر هدایت مردم سودی ندارد و از سوی دیگر، وظیفۀ تبلیغ شریعت ها نیز از عهدۀ امامان هر دوره ای برمی آید؛ همچنان که پس از پیامبر اسلام چنین است: «به درستی که زمین هیچ گاه از وجود امام خالی نخواهد بود تا اگر مؤمنان چیزی [به دین] افزودند امام آن را رد کند و اگر چیزی از آن کاستند امام تکمیلش کند».²⁶

نتیجه: بنابراین انبیای تبلیغی علاوه بر حفظ و تبلیغ شرایع پیشین، شأن دیگری نیز داشته اند و آن دریافت معارف اعتقادی و احکام شرعی و اخلاقی موردنیاز هر عصری از طریق وحی است تا در مواردی که بشر نیازی در این زمینه ها داشت، آنان از طریق دریافت وحی آن نیاز را برآورده سازند. نیز بیان جزئیات و تفصیل معارف و تفسیر آن در موارد مختلف اعتقادی و اخلاقی و احکام نیز بر عهدۀ انبیای تبلیغی بوده که نیازمند نزول وحی است و انبیا از طریق وحی این امور را دریافت و ابلاغ می کردند. علت اینکه پس از نبی مکرم اسلام(ص) سلسلۀ نبوت تبلیغی پایان یافت این است که همۀ آنچه مربوط به هدایت بشر بود، توسط پیامبر اسلام دریافت شد و به طور بی واسطه یا باواسطۀ ائمة اطهار در اختیار بشر قرار گرفته و قرار خواهد گرفت؛ چنان که خود رسول گرامی اسلام(ص) می فرماید: «ای مردم به خدا قسم چیزی نبود که شما را به بهشت نزدیک و از آتش دور کند، مگر اینکه شما را بدان امر کردم و چیزی نبود که شما را به جهنم نزدیک و از بهشت دور سازد، مگر اینکه شما را از آن نهی کردم.»²⁷ بنابراین دیگر نیازی به ارسال انبیای تبلیغی نیست و پس از پیامبر اکرم(ص) معارف دینی جدیدی نازل نمی شود؛ در حالی که چنین معارفی بر انبیای تبلیغی گذشته نازل می شده است.

امام باقر(ع) در توضیح آیۀ «أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ» می فرماید: «هِیَ فِی عَلِیٍّ وَ فِی الْأَئِمَّةِ جَعَلَهُمُ اللَّهُ مَوَاضِعَ الْأَنْبِیَاءِ غَیْرَ أَنَّهُمْ لَا یُحِلُّونَ شَیْئاً وَ لَا یُحَرِّمُونَهُ»؛ مراد از اولی الامر، امام علی و ائمه اند. خداوند آنها را در جایگاه انبیا قرار داد؛ با این تفاوت که آنان حلال و حرامی را دریافت نمی کنند.²⁸ از تعبیر «غَیْرَ أَنَّهُمْ لَا یُحِلُّونَ شَیْئاً وَ لَا یُحَرِّمُونَهُ»، تفاوت انبیا اعم از انبیای تشریعی و تبلیغی استفاده می شود؛ زیرا بر اساس این روایت، بر انبیا حلال و حرام نازل می شود؛ ولی بر ائمه(ع) چنین معارفی نازل نمی شود.

آیات پرشماری بر نزول معارف گوناگون دین بر انبیای تبلیغی دلالت می کنند که برخی از آنها بدین قرارند:

آیات دستة اول

آیاتی که به استناد آنها، بر انبیای تبلیغی وحی می شود:

1. «إِنَّا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ کَما أَوْحَیْنا إِلى  نُوحٍ وَالنَّبِیِّینَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَوْحَیْنا إِلى  إِبْراهِیمَ وَإِسْماعِیلَ وَإِسْحاقَ وَیَعْقُوبَ وَالْأَسْباطِ وَعِیسى  وَأَیُّوبَ وَیُونُسَ وَهارُونَ وَسُلَیْمانَ  وَآتَیْنا داوُدَ زَبُوراً وَرُسُلًا قَدْ قَصَصْناهُمْ عَلَیْکَ مِنْ قَبْلُ وَرُسُلًا لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَیْکَ وَکَلَّمَ اللَّهُ مُوسى  تَکْلِیماً» (نساء: 163-164)؛

2. «وَما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ إِلَّا رِجالًا نُوحِی إِلَیْهِم » (یوسف: 109).

وحیی که بر انبیای تبلیغی نازل می شده، از حیث محتوا به چند شکل تصورپذیر است:

الف) یا همان معارف و علومی بوده که بر نبی تشریعی سابق نازل شده بودند، به دو جهت: یکی به جهت تثبیت قلوب انبیا²⁹ و دیگری به جهت تحریف و از بین رفتن معارف وحیانی انبیای سابق؛

ب) یا به طور کلی معارفی جدید و مستقل در حوزۀ مسائل دین بوده است که پیش تر بر انبیای تشریعی نازل نشده بودند؛

ج) معارفی در راستای تفسیر و بیان جزئیات معارف دینی نبی تشریعی پیشین بوده است؛

د) مجموعه ای از اخبار و بیان رویدادهای گذشته و آینده بوده است؛

ه‍) معارفی اختصاصی بوده که آن نبی، مأمور به تبلیغ آن نبوده است.

اگر گفته شود که نزول وحی بر انبیا تنها برای تثبیت قلوب بوده، در پاسخ می گوییم همان گونه که علوم انبیای پیشین به ائمه(ع) منتقل شدند و نیازی به وحی برای تثبیت قلوب آنان نبود، دربارۀ انبیای سابق نیز می توان گفت که آنان می توانستند تنها از منصب امامت برخوردار باشند و علوم انبیا را دریافت کنند، بدون اینکه نیازی به وحی باشد.

در پاسخ به جهت دوم نیز می توان گفت از روایات فراوانی به دست می آید که علوم انبیا از راه وراثت انتقال می یافته است³⁰ و کتاب های آسمانی نیز که به صورت لوح بر انبیای پیشین نازل شده بودند³¹ دست به دست در بین انبیا می گشته اند؛ بنابراین آنچه در دست انبیای تبلیغی بوده است، در معرض تحریف قرار نمی گرفته تا نیازمند تجدید وحی باشد.

نیز اگر محتوای وحی نازل بر انبیای تبلیغی، صرف اخبار و معارف اختصاصی بوده است، باز می گوییم که در این صورت، نیازی به آمدن انبیا نبود؛ همچنان که اخبار مربوط به رویدادهای گوناگون³² و نیز معارف اختصاصی بر ائمۀ اطهار(ع) القا می شدند،³³ بدون آنکه ایشان از منصب نبوت برخوردار باشند.

بنابراین محتوای وحیی که بر انبیای تبلیغی نازل می شده، یا دربارۀ جزئیات و تفصیل و تفسیر معارف وحیانی پیشین است که در قالب معارف اعتقادی و اخلاقی و احکام بیان می شده، و یا بیان مسائل و معارف جدیدی است که پیش تر مطرح نبوده اند؛ در غیر این صورت، ضرورتی برای بعثت انبیای تبلیغی باقی نمی ماند و آنان با برخورداری از منصب امامت، نیازهای جامعۀ بشری را برطرف می ساختند.

آیات دستة دوم

آیاتی که عموم مؤمنان را دعوت می کند تا به آنچه بر انبیای تبلیغی نازل شده است، ایمان آورند:

1. «قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَما أُنْزِلَ إِلَیْنا وَما أُنْزِلَ إِلى  إِبْراهِیمَ وَإِسْماعِیلَ وَإِسْحاقَ وَیَعْقُوبَ وَالْأَسْباطِ وَما أُوتِیَ مُوسى  وَعِیسى وَما أُوتِیَ النَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ» (بقره: 136)؛

2. «قُلْ آمَنَّا بِاللَّهِ وَما أُنْزِلَ عَلَیْنا وَما أُنْزِلَ عَلى  إِبْراهِیمَ وَإِسْماعِیلَ وَإِسْحاقَ وَیَعْقُوبَ وَالْأَسْباطِ وَما أُوتِیَ مُوسى  وَعِیسى  وَالنَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُون »؛ (آل عمران: 84).

امام صادق(ع) نیز دربارۀ ضرورت بعثت انبیا می فرماید:

وقتی ثابت کردیم که برای ما خالق و صانعی است که برتر از ما و همة خلق است و نیز صانع حکیم و متعالی است که خلق توان مشاهدۀ او را ندارند و نمی توانند با حواس ظاهر خود او را درک کنند، تا او و خلقش به طور مستقیم با یکدیگر روبه رو شوند و با یکدیگر احتجاج نمایند، بنابراین ثابت می شود که بایستی برای او سفیرانی در میان خلقش باشند تا از سوی او برای خلق و بندگانش سخن بگویند و آنان را به مصالح و منافعشان و آنچه مایۀ بقایشان و ترکش مایۀ فنایشان است، راهنمایی کنند.³⁴

پس ثابت می شود که باید برای خداوند حکیم و علیم آمران و ناهیانی در میان خلق باشند تا از سوی او سخن بگویند که آنان انبیا و بندگان برگزیدۀ اویند.

در این روایت، فلسفۀ بعثت انبیا رساندن پیام های خداوند به خلق است؛ بنابراین آنچه به خلق می رسانند در جهت هدایت و تکامل بشر است؛ وگرنه نیازی به بعثت انبیا باقی نخواهد ماند.

از این آیات و روایت به دست می آید که بر همۀ انبیا از جمله انبیای تبلیغی، معارفی در راستای هدایت بشر نازل می شده است که بر مردم واجب بود بدانها ایمان آورند.

آیات دستة سوم

آیاتی که دلالت می کنند رسالت های انبیا، متعدد و متفاوت بوده است:

1. «داناى نهان است، و کسى را بر غیب خود آگاه نمى کند، جز پیامبرى را که از او خشنود باشد، که [در این صورت ] براى او از پیش رو و از پشت سرش نگاهبانانى برخواهد گماشت، تا معلوم بدارد که پیام هاى پروردگار خود را رسانیده اند و [خدا] بدانچه نزد ایشان است احاطه دارد و هر چیزى را به عدد شماره کرده است.» (جن: 26-28)³⁵

از این آیه می توان نتیجه گرفت که به همۀ انبیای الهی معارفی نازل می شده و رسالت هایی بر عهدۀ آنان قرار داده می شده که مأمور به رساندن آنها به مردم بودند. بدیهی است که این رسالت ها و معارف باید در جهت هدایت بشر باشند که در واقع همان معارف دین است؛ ازاین رو برای اینکه معارف مزبور به همان گونه ای که خدا نازل کرده به دست مردم برسند، خداوند نگهبانانی قرار می داده است تا آنها را از دستبرد شیاطین حفظ کنند.³⁶

البته ممکن است گفته شود که این آیه، رسولان الهی را به غیب اختصاص داده و آنان هستند که مأمور به ابلاغ معارف به مردم اند، نه همۀ انبیا، تا شامل انبیای تبلیغی نیز بشود. در پاسخ این اشکال علّامه طباطبائی می فرماید:

اگر مراد از «رسول»، امری است در مقابل «نبی»، می گوییم اگرچه عموم «فَلا یُظْهِرُ عَلى  غَیْبِهِ أَحَداً» با عبارت «إِلَّا مَنِ ارْتَضى  مِنْ رَسُولٍ» تخصیص خورده است، این عموم ابا از این ندارد که با مخصص دیگری نیز تخصیص خورده شود؛ زیرا آیات قرآن بر نزول وحی بر انبیا دلالت می کنند: «إِنَّا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ کَما أَوْحَیْنا إِلى  نُوحٍ وَالنَّبِیِّینَ مِنْ بَعْدِهِ» (نساء: 163) و دلالت می کند که وحی غیب است، پس نبی نیز به غیب دسترس دارد؛ اما اگر مراد از «رسول»، مطلقِ کسانی باشند که از سوی خدا به سوی خلق فرستاده شده اند، نبی نیز از فرستاده شدگان بوده و رسول است؛ همچنان که آیات زیر بر آن دلالت می کنند: «وَما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَلا نَبِیٍّ» (حج: 52)؛ «وَما أَرْسَلْنا فِی قَرْیَةٍ مِنْ نَبِیٍّ» (أعراف: 94).

در هر صورت آیۀ فوق، شامل انبیای تبلیغی نیز می شود؛³⁷

2. «وَإِلى  عادٍ أَخاهُمْ هُوداً قالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ أَ فَلا تَتَّقُونَ قالَ یا قَوْمِ لَیْسَ بی  سَفاهَةٌ وَلکِنِّی رَسُولٌ مِنْ رب الْعالَمینَ أُبَلِّغُکُمْ رِسالاتِ رَبِّی وَأَنَا لَکُمْ ناصِحٌ أَمینٌ» (اعراف: 65-68).

در این آیات از زبان حضرت هود(ع) چنین آمده است: «من فرستادۀ پروردگار عالمم تا رسالت های پروردگارم را تبلیغ کنم و به شما برسانم. همین سخن از زبان حضرت نوح(ع) چنین نقل می شود: «وَ لکِنِّی رَسُولٌ مِنْ رب الْعالَمینَ أُبَلِّغُکُمْ رِسالاتِ رَبِّی وَ أَنْصَحُ لَکُمْ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ» (اعراف: 61و62).

از اینکه «رسالت» به صورت صیغۀ جمع آمده است، معلوم می شود که رسالت انبیای الهی اعم از انبیای تشریعی و تبلیغی متعدد بوده و مسائل پرشماری از عقاید و احکام و اخلاق را دربرمی گرفته است. اگر گفته شود که این رسالت، بیان همان معارف انبیای تشریعی پیشین است، می گوییم که بیان رسالت انبیای تشریعی متوقف بر نبوت نیست؛ بلکه امام هر عصری نیز می تواند چنین وظیفه ای را به عهده بگیرد؛ بنابراین روشن می شود که بشر به معارفی جدید نیاز داشت که دریافت و بیان آنها متوقف بر بعثت نبی جدیدی بود.

علّامه طباطبائی ذیل آیات مربوط به حضرت نوح(ع) می گوید:

از اینکه در این آیه کلمۀ «رسالت» به صورت صیغۀ جمع آمده است، دلالت بر گوناگون و متعدد بودن آن و نیز اهدافی دارد که خداوند او را مأمور به تبلیغ آنها کرده بود؛ زیرا حضرت نوح(ع) از انبیای اولوالعزم و صاحب کتاب و شریعت بوده است؛ بنابراین رسالت او علاوه بر توحید و معاد، شامل احکام شرعی نیز بوده است.³⁸

همین سخن را دربارۀ انبیای تبلیغی نیز در قلمروی محدودتر می توان بیان کرد.

آیات دستة چهارم

آیاتی که بر پایة آنها، خداوند به انبیای تبلیغی نیز کتاب عطا کرده است:

1. «مردم امت واحدی بودند. پس خداوند انبیا را برای بشارت و انذار مبعوث کرد و با آنها کتاب را به حق فرستاد تا در بین مردم در آنچه اختلاف دارند، داوری کنند.» (بقره: 213) (از ظاهر این آیۀ شریفه برمی آید که بر همۀ انبیا کتاب نازل شده است؛ همچنان که اگر الف و لام در «الکتاب»، الف و لام جنس باشد، این معنا تقویت می شود)؛

2. «و چون از انبیا پیمان گرفتیم که هرگاه به شما کتاب و حکمتی دادم و سپس رسولی از جانب خداوند به سوی شما آمد که تصدیق کنندة کتاب شما بود، به او ایمان آورید و یاری اش کنید.» (آل عمران: 81) (از ظاهر این آیه نیز استفاده می شود که به همة انبیای الهی کتاب نازل شده است؛ همچنان که تعبیر «مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْ» نیز مؤید این مطلب است)؛

3. «ما به ابراهیم، اسحاق و یعقوب را بخشیدیم و هریک را هدایت کردیم و پیش از او نوح را و نیز از دودمان ابراهیم، داوود و سلیمان و ایوب و یوسف و موسی و هارون و زکریا و یحیی و عیسی و الیاس را که از صالحان بودند، هدایت کردیم و نیز اسماعیل و یسع و یونس و لوط را هدایت کردیم. اینان کسانی بودند که به آنها کتاب و حکم و نبوت دادیم.» (انعام: 84ـ88) (این آیه بیانگر آن است که خدای سبحان به انبیای تبلیغی کتاب و حکم داده است. بدیهی است کتابی که به انبیا از آن جهت که نبی هستند داده می شود، باید دربردارندة معارفی در راستای هدایت بشر باشد؛ وگرنه به نزول کتاب نیازی نخواهد بود)؛

4. «یا یَحْیى  خُذِ الْکِتابَ بِقُوَّةٍ وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا» (مریم: 12).

معنای کلمة «کتاب» در آیات پیش گفته

به عقیدۀ علّامۀ طباطبائی عنوان «کتاب» در قرآن در سه معنا به کار رفته است: 1. به معنای وحى انبیا و به ویژه آن وحیى که متضمن شریعت است؛ 2. کتابی که اعمال بندگان را از خوب و بد ضبط می کند؛ 3. به معنای کتابی که جزئیات و رویدادهای نظام هستی در آن ثبت شده اند.

وی سپس در توضیح معنای اول می گوید: «قسم اول، کتاب هایى اند که مشتمل بر شریعت اند که عبارت اند از: کتاب نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و پیامبر اسلام(ص).»³⁹ وی همچنین ذیل آیۀ «لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَأَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَالْمِیزانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ» می گوید:

کتاب همان وحیى است که قابلیت نوشتن و کتاب شدن را دارد و دربردارندة معارف دین، یعنی عقاید و اعمال است. کتاب های آسمانی به این معنا عبارت از پنج کتاب نوح و ابراهیم و تورات و انجیل و قرآن اند.⁴⁰

نیز علامه ذیل آیۀ «اللَّهُ الَّذِی أَنْزَلَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ وَالْمِیزانَ» می گوید: «مراد از کتاب، وحیى است که مشتمل بر شریعت و دین حاکم در مجتمع بشرى است و مراد از عنوان «کتاب» در قرآن کریم، همین معناست.»⁴¹ و در ذیل آیۀ «وَآتَیْنا مُوسَى الْکِتابَ وَ جَعَلْناهُ هُدىً لِبَنِی إِسْرائِیلَ أَلَّا تَتَّخِذُوا مِنْ دُونِی وَکِیلًا» می فرماید:

کلمة «کتاب» در موارد بسیاری در قرآن کریم بر مجموع شرایعى که بر مردمى واجب شده، و رافع اختلافات آنان در عقاید و اعمال است، اطلاق شده است. بنابراین از اطلاق کتاب در این معنا برمی آید که کتاب، مشتمل بر وظایفى اعتقادى و عملى است که باید به آن معتقد شوند و عمل کنند.⁴²

بنابراین عنوان «کتاب» از نظر علّامه طباطبائی در قرآن کریم، تنها دربارة کتاب هایی به کار رفته است که مشتمل بر شریعت اند و این کتاب ها عبارت از کتب نوح، ابراهیم، تورات، انجیل و قرآن اند.

مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای معنایی گسترده را برای عنوان «کتاب» در قرآن لحاظ می کنند و در این باره می فرمایند:

عنوان «کتاب» در اصطلاح قرآن هنگامی که به صورت مطلق و مجرد از قرینۀ معینه بیان می شود، به معنای مطلق آن چیزی است که از طریق وحی بر انبیا نازل می شود و اختصاص و اشاره ای به کتاب ویژه ندارد. به عبارت دیگر کتاب، همان وحی و صحیفۀ الهی است که مشتمل بر معرفت حق تعالی و معرفت حقایقی است که ادیان آسمانی متصدی تحقق آن هستند؛ و حد فاصل بین ایمان و کفر از جهت اعتقاد و عمل است و افراد و جماعات را از ظلمت کفر و شرک نجات می دهد و به سوی دین حق و عبادت خداوند می کشاند؛ ازاین رو این معنای کتاب عام است و انواع کتاب های آسمانی را دربرمی گیرد.⁴³

ایشان سپس برای تأیید سخن خود، آیات و روایاتی را بیان می فرمایند که بر پایة آنها، عنوان «کتاب» اشاره به کتابی ویژه ندارد و همۀ کتاب های آسمانی را دربرمی گیرد:

«وَمِنْهُمْ أُمِّیُّونَ لا یَعْلَمُونَ الْکِتابَ» (بقره: 78)؛ «وَقُلْ لِلَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ وَالْأُمِّیِّینَ أَأَسْلَمْتُمْ» (آل عمران: 20)؛ «ما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَلَا الْمُشْرِکِینَ» (بقره: 105)؛ «کانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَمُنْذِرِینَ وَأَنْزَلَ مَعَهُمُ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ فِیمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ».(بقره: 213)

در آیۀ اخیر، کتاب حد ممیز نبوت و حاکم و داور برای اهل دین در اختلافاتشان قرار داده شده و این صفت برای همۀ کتاب های نازل از سوی خداست. بنابراین از این آیات و آیات دیگر نتیجه می گیریم که عنوان «کتاب» در اصطلاح قرآن، آن چیزی است که خدای سبحان به جهت هدایت مردم و حاکمیت در بین آنان و اخراجشان از ظلمت کفر و الحاد بر انبیا نازل می کند.⁴⁴

ایشان سپس روایاتی را برای تأیید سخن خود می آورند: «امام صادق(ع) فرمودند: رسول خدا در پاسخ نامۀ اهل کفار دربارۀ جزیه گرفتن از مجوس فرمودند: برای مجوس پیامبری بود که او را کشتند و کتابی که آن را آتش زدند. پیامبرشان با کتابی به سوی آنها آمد.»⁴⁵

مقام معظم رهبری ذیل این روایت می فرمایند که اطلاق کتاب بر کتاب مجوس، دلیل بر این مطلب است که عنوان «کتاب» اختصاص به کتابی ویژه مانند تورات و انجیل ندارد؛ بلکه عام است و همۀ کتاب های آسمانی را دربرمی گیرد.

همچنین در روایت معتبری که سماعه از امام صادق(ع) نقل کرده⁴⁶ و نیز روایت موثق زراره،⁴⁷  مجوس از اهل کتاب دانسته شده است که این خود دلالت بر این دارد که پیامبرِ آنها صاحب کتاب بوده و بر مصحف او نیز عنوان «کتاب» اطلاق شده است.⁴⁸

ایشان دربارۀ اهل کتاب بودن صابئه نیز به دو آیۀ دیگر استناد می کنند و نتیجه می گیرند که صابئین اهل کتاب بوده اند: «به یقین کسانی که ایمان آورند و یهودیان و صابئیان و نصارایی که به خدا و روز جزا ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند، ترسی بر ایشان نیست و اندوهگین نخواهند شد.» (مائده: 69)؛ «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هادُوا وَالنَّصارى  وَالصَّابِئِینَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلا هُمْ یَحْزَنُونَ.» (بقره: 62)

ایشان ذیل این دو آیه می فرمایند: «از اینکه در دو آیۀ فوق صابئین در صورت داشتن ایمان و عمل صالح اهل نجات دانسته شده اند، معلوم می شود که دینشان صحیح و از سوی خدا بوده است.» سپس به علّامه طباطبائی چنین اشکال می کنند:

اینکه شما آنها را اهل ملتی غیر از ملل دیگر می دانید با این سخن شما که مذهب آنها ترکیبی از مذاهب یهود و نصارا و مجوس است، ناسازگار است؛ زیرا از ظاهر آیات فوق برمی آید که آنان اهل ملت مستقلی بوده اند.⁴⁹

ایشان همچنین ذیل آیۀ «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هادُوا وَالصَّابِئِینَ وَالنَّصارى  وَالْمَجُوسَ وَالَّذِینَ أَشْرَکُوا إِنَّ اللَّهَ یَفْصِلُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلى  کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ» (حج: 17) می فرمایند: «این آیه ظهور تام دارد در اینکه صابئین در عرض یهود و نصارا و مجوس دارای کتاب و دین آسمانی اند.»⁵⁰ سپس در ادامه می فرمایند: صابئین به پیروان کتاب یحیی(ع) یا کتاب شیث و صحف آدم یا کتاب ادریس ـ بر مبنای اختلافی که در این باب بیان شده ـ گفته می شود و از سویی اصل نزول کتاب بر یحیی و آدم‡ مورد تأیید قرآن است؛ زیرا در سورۀ انعام، پس از بیان شماری از انبیا، از جمله زکریا، یحیی، عیسی، الیاس، اسماعیل، الیسع، یونس و لوط در ادامه می فرماید: «أُولئِکَ الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ وَالْحُکْمَ وَالنُّبُوَّةَ. » از ظاهر این آیه برمی آید که هریک از این انبیای عظام دارای کتابی مستقل غیر از کتاب دیگر انبیا بوده اند و قرینة آن نیز عبارت «الْحُکْمَ وَالنُّبُوَّةَ » است.⁵¹

آیت الله خامنه ای سپس نتیجه می گیرند که مراد از کتاب در آیۀ «یا یَحْیى  خُذِ الْکِتابَ بِقُوَّةٍ» کتاب خود اوست نه تورات؛ زیرا بعید است که به نبیِ صاحب کتاب امر شود کتاب نبی دیگر را اخذ کن؛ به ویژه با علم به اینکه کتاب نبیِ دیگر نیز پس از گذشت چند سال نسخ می شود.⁵²

نتیجه گیری

به نظر می رسد عنوان «کتاب»، عنوانی عام است که همۀ کتاب های آسمانی را دربرمی گیرد و اختصاصی به کتاب های انبیای اولوالعزم ندارد و شاهد این مدعا، آیات و روایاتی اند که آن را تأیید می کنند:

آیة اول: «وَیُعَلِّمُهُ الْکِتابَ وَالْحِکْمَةَ وَالتَّوْراةَ وَالْإِنْجیلَ» (آل عمران: 48).

در این آیه، سخن دربارۀ عطایای خدای سبحان به حضرت عیسی است که می فرماید ما به عیسی کتاب و حکمت و تورات و انجیل دادیم و مراد از کتاب، غیر از تورات و انجیل است؛ زیرا تورات و انجیل را در ادامه بیان کرده است. بنابراین می توان گفت مراد از کتاب، همۀ کتاب های آسمانی انبیای پیشین است؛ چنان که در تفسیر فرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن در ذیل همین آیه آمده است: «مراد از الکتاب، جنس کتاب است که همۀ کتاب های آسمانی قبل را شامل است.»⁵³

نویسندة تفسیر مجمع البیان نیز می گوید آنچه با ظاهر آیه تناسب بیشتری دارد، این است که بگوییم مراد از «الکتاب»، برخی از کتاب های نازل بر انبیای پیشین است.⁵⁴

در تفسیر شریف لاهیجی نیز چنین آمده است: «وَیُعَلِّمُهُ الْکِتابَ و بیاموزد خداى تعالى به او کتاب هاى منزله غیر تورات و انجیل را، چه این دو کتاب بعد از این مذکور می شود»؛⁵⁵

آیة دوم: «ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُؤْتِیَهُ اللَّهُ الْکِتابَ وَالْحُکْمَ وَالنُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لی  مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلکِنْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتابَ وَبِما کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ» (آل عمران: 79).

از ظاهر این آیه نیز برمی آید که خدای سبحان به همۀ انبیا کتاب داده است و شاهد آن، ادامۀ آیه است که می فرماید: «وَالْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ»؛ زیرا نبوت اختصاصی نیست، بلکه شامل همۀ انبیا می شده است؛ بنابراین از عطف کتاب و حکم و نبوت استفاده می شود که هر سۀ آنها به همۀ انبیا داده شده اند؛

آیة سوم: «لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَأَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَالْمِیزانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْط» (حدید: 25).

از ظاهر این آیه نیز پیداست که خدای سبحان به هریک از انبیا سه چیز داده است که عبارت اند از معجزه، کتاب و میزان؛

آیة چهارم: «فَإِنْ کَذَّبُوکَ فَقَدْ کُذِّبَ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ جاؤُ بِالْبَیِّناتِ وَالزُّبُرِ وَالْکِتابِ الْمُنیرِ» (آل عمران: 184).

در این آیه نیز سخن از انبیایی است که با معجزه و کتاب به سوی بشر آمده اند؛ ولی از سوی قومشان تکذیب شده اند و چون تکذیب انبیا، اختصاصی به انبیای اولوالعزم نداشته، از آیه استفاده می شود که همۀ رسولان الهی صاحب کتاب بوده اند. ذیل این آیه، روایتی از امام باقر(ع) نقل شده است بدین مضمون که مراد از «الزبر»، کتاب های انبیاست و مراد از «الکتاب»، حلال و حرام است.⁵⁶ در این روایت نیز صحبت از کتاب های انبیاست که اشاره به کتابی ویژه ندارد. بنابراین می توان گفت که غیر از انبیای اولوالعزم، انبیای تبلیغی نیز صاحب کتاب بوده اند؛ گرچه کتاب ایشان، نه حاوی شریعتی کامل و جدید، بلکه دربردارندة معارفی در راستای هدایت بشر بوده است.

آیات دستة پنجم

آیاتی که بر نزول حکم بر انبیای تبلیغی دلالت می کنند:

آیات پرشماری در قرآن کریم بر نزول «حکم» بر انبیای تبلیغی دلالت می کنند. ما نخست متن آیات موردنظر را بیان می کنیم، سپس به معنا و مفهومشان می پردازیم:

آیة اول: «کانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَمُنْذِرِینَ وَأَنْزَلَ مَعَهُمُ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ فِیمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ» (بقره: 213) (از ظاهر این آیه استفاده می شود که به همة انبیای تبلیغی کتابی حاوی احکام قضایی نازل می شده است)؛

آیة دوم: خدای سبحان دربارۀ حضرت یوسف(ع) می فرماید: «وَلَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَیْناهُ حُکْماً وَعِلْماً وَکَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنینَ» (یوسف: 22)؛

آیة سوم: «وَلُوطاً آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً وَنَجَّیْناهُ مِنَ الْقَرْیَةِ الَّتی  کانَتْ تَعْمَلُ الْخَبائِثَ إِنَّهُمْ کانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فاسِقین» (انبیاء: 74).

بر اساس این آیه خدای سبحان به حضرت لوط(ع) «حکم» نازل کرده است که یک مصداق آن را می توان حکم تحریم عمل قوم لوط دانست؛ چنان که از برخی آیات و روایات برمی آید که آن عمل شنیع را نخستین بار افراد این قوم انجام دادند؛ ازاین رو حکم تحریم چنین عملی را، نخستین بار حضرت لوط(ع) بیان کرد. بنابراین حکم مزبور نخستین بار باید بر جناب لوط(ع) نازل شده باشد: «وَلُوطاً إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ أَ تَأْتُونَ الْفاحِشَةَ ما سَبَقَکُمْ بِها مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْعالَمِینَ إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّساءِ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ وَأَمْطَرْنا عَلَیْهِمْ مَطَراً فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُجْرِمِینَ» (اعراف: 80، 81 و 84).⁵⁷

در روایات نیز ذیل آیۀ شریفۀ «إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الْفاحِشَةَ ما سَبَقَکُمْ بِها مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْعالَمِینَ» آمده است که ابلیس با صورتی زیبا و با لباس هایی فریبنده نزد جوانان آنها آمد و از آنان خواست که با وی لواط کنند. اگر از آنان می خواست که او با آنها لواط کند نمی پذیرفتند؛ لذا از ایشان خواست که با او لواط کنند. پس چون چنین کردند، از آن لذت بردند. آن گاه شیطان از میان آنها رفت و برخی را به برخی دیگر واگذار کرد؛⁵⁸

چهارم «وَلَقَدْ آتَیْنا بَنِی إِسْرائِیلَ الْکِتابَ وَالْحُکْمَ وَالنُّبُوَّة» (جاثیه: 16).

در این آیه نیز سخن از اعطای حکم به انبیای بنی اسرائیل است و مراد از حکم بنابر نظر علّامه طباطبائی، وظایفی است که کتاب بر آن حکم می کند. ایشان در این باره می فرمایند:

مراد از «حکم» به قرینة اینکه آن را با کتاب ذکر فرموده، عبارت است از آن وظایفى که کتاب بر آن حکم مى کند؛ همچنان که مى بینیم در آیة شریفه «وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ فِیمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ»، این اجمال، تفصیل داده شده است؛ و نیز دربارة تورات فرموده «یَحْکُمُ بِهَا النَّبِیُّونَ الَّذِینَ أَسْلَمُوا لِلَّذِینَ هادُوا وَالرَّبَّانِیُّونَ وَالْأَحْبارُ بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ کِتابِ اللَّهِ». پس حکم یکى از لوازم کتاب است؛ همچنان که نبوت نیز از لوازم آن است؛⁵⁹

آیة پنجم: دربارۀ حضرت داوود و سلیمان‡ می فرماید: «وَداوُدَ وَسُلَیْمانَ إِذْ یَحْکُمانِ فِی الْحَرْثِ إِذْ نَفَشَتْ فیهِ غَنَمُ الْقَوْمِ وَکُنَّا لِحُکْمِهِمْ شاهِدین فَفَهَّمْناها سُلَیْمانَ وَکُلاًّ آتَیْنا حُکْماً وَعِلْماً» (انبیاء: 78-79).

بر اساس این آیه، به حضرت داوود(ع) حکم داده شده است؛ چنان که از برخی روایات استفاده می شود که زبور حضرت داوود(ع) دربردارندة برخی معارف در باب عقاید و احکام قضایی بوده است:

روایت اول: در تفسیر قمی آمده است که زبور داوود(ع) مشتمل بر معارفی در باب توحید و تمجید و دعا و برخی اخبار دربارۀ پیامبر اکرم(ص) و امیرالمؤمنین(ع) و دیگر ائمه(ع) و اخبار رجعت و حضرت مهدی(عج) بوده است؛⁶⁰

روایت دوم: امام علی(ع) می فرماید: «اگر برای من مسندی قرار داده شود، بین اهل قرآن با قرآن و بین اهل تورات با تورات و بین اهل انجیل با انجیل و بین اهل زبور با زبور حکم می کنم.»⁶¹ از اینکه زبور در عرض تورات قرار گرفته، معلوم می شود که برخی احکام زبور، با احکام تورات فرق می کند؛ بنابراین احکام جدیدی پس از حضرت موسی(ع) بر حضرت داوود(ع) نازل شده است؛

روایت سوم: امام رضا(ع) می فرماید: «زنان زمان داوود هنگامی که همسرانشان می مردند و یا کشته می شدند، حق ازدواج دوباره نداشتند و نخستین کسی که خداوند برای او ازدواج با زن شوهرمرده را مباح کرد، حضرت داوود(ع) بود.»⁶² در این روایت سخن از حکمی شرعی است که نخستین بار خدای سبحان آن را به حضرت داوود(ع) عطا می کند.

نیز برخی مواعظ اخلاقی که بر حضرت داوود(ع) وحی شده است، دلالت بر نزول معارف اخلاقی بر انبیای تبلیغی دارد، که در ادامه به چند نمونه اشاره می کنیم:

روایت اول: «خداوند به داوود(ع) وحی کرد که بندۀ من روز قیامت کار نیکی را با خود می آورد که به واسطۀ آن، او را بهشتی می کنم. داوود(ع) عرض کرد: خدایا این بنده چه کرده است که سزاوار چنین پاداشی است؟ خداوند فرمود: بنده ای است که در برآمدن حاجت برادر دینی اش می کوشد؛ چه بتواند نیازش را برآورد و چه نتواند»؛⁶³

روایت دوم: «خداوند به داوود فرمود: ای داوود! از قلب های وابسته به شهوات دنیا دوری کن؛ زیرا عقل های اینان از دسترس به من ناتوان اند»؛⁶⁴

روایت سوم: «خداوند به داوود(ع) وحی کرد که ای داوود! بندگان متواضع، نزدیک ترین مردم به من، و متکبران دورترین بندگان نسبت به من اند.»⁶⁵

همچنین حکم تحریم کم فروشی بر حضرت شعیب(ع) نازل شده است: «إِذْ قالَ لَهُمْ شُعَیْبٌ أَ لا تَتَّقُونَ أَوْفُوا الْکَیْلَ وَلا تَکُونُوا مِنَ الْمُخْسِرینَ وَزِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقیمِ وَلا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیاءَهُمْ وَلا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدینَ» (شعراء: 177و181-183). در روایتی از امام سجاد(ع) چنین نقل شده است: نخستین کسی که کیل و ترازو را ساخت، حضرت شعیب نبی(ع) بود که آن را با دست خود ساخت. پس مردم کیل را تمام می دادند. آن گاه به مرور زمان آنها در کیل و وزن کم گذاشتند؛ ازاین رو زلزله آنها را فراگرفت و گرفتار عذاب شدند و در خانه های خود از پا درآمدند.⁶⁶

با توجه به آیه و روایت پیش گفته می توان به این نتیجه رسید که پیش از حضرت شعیب حکم تحریم کم فروشی در بین نبود و نخستین بار توسط آن حضرت بیان شده است. بنابراین خدای سبحان حکم جدیدی بر آن حضرت نازل کرد که در شریعت حضرت ابراهیم(ع) مطرح نبوده است.

البته با توجه به اینکه در داستان حضرت یوسف(ع) نیز که پیش از حضرت شعیب(ع) است بحث از کیل به میان آمده است: «وَ لَمَّا جَهَّزَهُمْ بِجَهازِهِمْ قالَ ائْتُونی  بِأَخٍ لَکُمْ
مِنْ أَبیکُمْ أَ لا تَرَوْنَ أَنِّی أُوفِی الْکَیْلَ وَأَنَا خَیْرُ الْمُنْزِلینَ فَإِنْ لَمْ تَأْتُونی  بِهِ فَلا کَیْلَ لَکُمْ عِنْدی» (یوسف: 59-60) می توان گفت که تا زمان حضرت شعیب(ع) مردم حقوق یکدیگر را
از این جهت محترم می داشتند و کم فروشی نمی کردند، اما از زمان آن حضرت به بعد کم فروشی در میان مردم رواج یافت؛ لذا حکم تحریم این عمل بر حضرت شعیب(ع)
نازل شد.

معنای کلمة «حکم» در آیات فوق

دربارۀ اینکه حکم در این آیات به چه معنایی است بین مفسران اختلاف است. برخی آن را به معنای حکمت، شماری آن را به معنای نبوت و برخی نیز آن را به معنای قضاوت دانسته اند؛ اما ایشان هیچ دلیل و شاهدی بر این مدعای خود نیاورده اند. برای اینکه معنای حکم در این آیات روشن شود، باید معنای حکم در لغت و در خود قرآن کریم مشخص گردد.

حکم در لغت به معنای چیزی است که بر موضوعی حمل و ملحق می شود و به واسطۀ آن، امر و نهی تحقق می یابد؛ البته با این قید که از روی قطع و یقین باشد. حکمت، گونة ویژه ای از حکم است که به معارف قطعی و حقایق یقینی که در آن اختلاف و اضطراب و تردیدی نیست، مربوط می شود؛ بنابراین فرق آن با قضا در این است که آنچه در قضا لحاظ می شود اظهارنظر قاضی در موردی ویژه است که قطع و یقین در آن لازم نیست.⁶⁷

موارد کاربرد واژة حکم در قرآن، چنان که از سخنان علّامه طباطبائی برمی آید، به دو معناست: یکی در معنای حکم تشریعی و دیگری در معنای حکم تکوینی. علّامۀ طباطبائی در تفسیر گران سنگ المیزان ذیل بحث «سخنی در معنای حکم در قرآن» می فرماید:

کلمۀ حکم هنگامی که به خدا نسبت داده شود، اگر به معنای حکم تکوینی باشد، مراد [از آن] همان قضای وجودی و ایجادی است که مساوق با وجود حقیقی اشیا و حقیقت خارجی آن در مراتب وجود است؛ مانند آیۀ «وَ اللَّهُ یَحْکُمُ لا مُعَقِّبَ لِحُکْمِهِ» (رعد: 41)؛ و اگر در معنای تشریع به کار رود، مراد قانون گذاری و حکم مولوی است؛ مانند آیۀ «وَ عِنْدَهُمُ التَّوْراةُ فِیها حُکْمُ اللَّهِ» (مائده: 43)؛ و هنگامی که به انبیا نسبت داده شود به معنای قضاست که یکی از مناصب الهی است که به انبیا اعطا شده است؛ مانند آیۀ «فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ عَمَّا جاءَکَ مِنَ الْحَقِّ» (مائده: 48)؛ «أُولئِکَ الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ» (انعام: 89)؛ و شاید برخی آیات هم دال بر این باشد که به انبیا حکم به معنای تشریع داده شده است؛ «رَبِّ هَبْ لِی حُکْماً وَأَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ» (شعراء: 83)؛ اما نسبت حکم به غیر انبیا به معنای قضاست؛ همانند آیۀ «وَ لْیَحْکُمْ أَهْلُ الْإِنْجِیلِ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ» (مائده: 47)؛ «وَإِنَّ وَعْدَکَ الْحَقُّ وَأَنْتَ أَحْکَمُ الْحاکِمِینَ» (هود: 45). این آیه به حسب موردش شامل حکم به معنای انجاز وعده و اجرای حکم می شود. ⁶⁸

از آنچه گذشت می توان به این نتیجه رسید که کلمۀ «حکم» در قرآن در غیر موارد تکوین، به معنای حکم تشریعی است؛ لذا در آیات مورد بحث که صحبت از اعطای حکم به انبیاست، مرادْ نزول حکم تشریعی بر ایشان است.

ممکن است گفته شود همان گونه که از کلمات علّامۀ طباطبائی پیداست، یکی از معانی حکم تشریعی، اعطای جایگاه داوری به انبیاست؛ بنابراین نمی توان از آیات مزبور، نزول حکم تشریعی بر انبیای تبلیغی را نتیجه گرفت. در پاسخ به این اشکال باید گفت از آیات قرآن کریم برمی آید که غیر از حضرت داوود و سلیمان‡ که خدای سبحان به آنان منصب داوری در میان مردم را بخشیده بود، انبیای دیگر یعنی لوط، یوسف و یحیی(ع) از این جایگاه برخوردار نبودند. قرآن کریم دربارۀ حضرت یوسف می فرماید که آن حضرت از عزیز مصر خواست تا او را وزیر خزانه داری قرار دهد: «قالَ اجْعَلْنی  عَلى  خَزائِنِ الْأَرْضِ إِنِّی حَفیظٌ عَلیمٌ» (یوسف: 55) از ماجرای دستگیری بنیامین نیز برمی آید که آن حضرت از منصب قضا برخوردار نبوده است؛ بلکه امر قضاوت در اختیار دیگران بوده است؛ لذا آن حضرت دست به چاره ای می زند تا مطابق با قانون قضایی آن سرزمین باشد: «این گونه ما براى یوسف چاره اندیشى کردیم؛ زیرا در آیین شاه روا نبود که برادرش را بازداشت کند» (یوسف: 76).⁶⁹

حال اگر آن حضرت از منصب قضا برخوردار می بود و از سویی حق تشریع را نیز در حوزۀ مسائل دادرسی می داشت، دیگر آیۀ مزبور معنا نمی داشت.

دربارۀ حضرت لوط(ع) نیز وضعیت آن حضرت در میان قوم خود گویای این مطلب است که آن حضرت از منصب قضا برخوردار نبود؛ زیرا آن حضرت در میان آن قوم طاغی جایگاهی نداشت و جز خانوادۀ خود آن حضرت، کسی به او ایمان نداشت: «فَأَخْرَجْنا مَنْ کانَ فیها مِنَ الْمُؤْمِنینَ فَما وَجَدْنا فیها غَیْرَ بَیْتٍ مِنَ الْمُسْلِمینَ» (ذاریات: 35-36)؛ ازاین رو دادن منصب قضا به آن حضرت کاری لغو است. این آیات گویای جایگاه اجتماعی آن حضرت در میان قوم خویش اند: «وَجاءَ أَهْلُ الْمَدینَةِ یَسْتَبْشِرُونَ قالَ إِنَّ هؤُلاءِ ضَیْفی  فَلا تَفْضَحُونِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَلا تُخْزُونِ قالُوا أَ وَلَمْ نَنْهَکَ عَنِ الْعالَمینَ قالَ هؤُلاءِ بَناتی  إِنْ کُنْتُمْ فاعِلینَ لَعَمْرُکَ إِنَّهُمْ لَفی  سَکْرَتِهِمْ یَعْمَهُونَ» (حجر: 67-72)؛ «قالُوا لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ یا لُوطُ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْمُخْرَجینَ» (شعراء: 167). بنابراین حکم در آیات یادشده، به معنای نزول حکم تشریعی بر انبیای تبلیغی است و معنای دیگری را نمی توان پذیرفت.

بنابر آنچه گفتیم، روشن می شود که بر انبیای تبلیغی برخی معارف اعتقادی و اخلاقی و احکام نازل می شده است. البته این معارف آن قدر گسترده نبوده اند که موجب تحول در شریعت پیشین شوند.

نتیجة کلی

از بررسی ادلة عقلی و نقلی به نظریه ای جدید در باب ختم نبوت تبلیغی دست یافتیم و آن این که سرّ ختم نبوت تبلیغی، در «اکمال شریعت و اتمام نزول معارف و احکام دینی» نهفته است؛ یعنی آنچه بعثت انبیای تبلیغی را ضرور می کرد، نقص شرایع پیشین و نیاز به معارف جدید در زمان های بعدی بود؛ ازاین رو انبیای تبلیغی مبعوث می شدند تا خلأهای دینی مردم را از طریق دریافت وحی پر کنند؛ اما ازآنجا که شریعت اسلام شریعتی کامل است و همۀ معارف و احکام دینی موردنیاز بر پیامبر اسلام نازل شده، دیگر نیازی به نبی دیگر نیست تا در موارد نیاز، معارف موردنیاز بشر را دریافت دارد. ازاین رو با بعثت نبی مکرم اسلام(ص) نبوت تبلیغی نیز پایان یافت و حجت تشریعی خداوند، امامانی از نسل آن حضرت شدند که علاوه بر حجت تکوینی و واسطة فیض، حجت تشریعی و مرجع دینی بشر نیز هستند و در حفظ، تبیین، تفسیر و تبلیغ شریعت نبوی و قرآن می کوشند.

پی نوشت ها:

¹. جعفر سبحانی، مفاهیم القرآن، ج 3، ص218-221 و مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج2، ص 183.

². ادلۀ ختم نبوت تبلیغی و نیز نقد آنها در پایان نامه نویسنده با نام «بررسی تطبیقی امامت و نبوت تبلیغی» آمده است و بخاطر پرهیز از حجیم شدن مقاله از ذکر آن صرف نظر شده است.

³. مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج 3، ص 174.

⁴. جعفر سبحانی، مفاهیم القرآن، ج 3، ص 218ـ221.

⁵. جعفر سبحانی، همان، ج3، ص218-221. البته آیت الله سبحانی در ادامۀ همین مبحث، به دلیل اصلی ختم نبوت تبلیغی که همان وجود ائمه(ع) باشد اشاره نموده است.

⁶. محمد باقر مجلسی، بحارالأنوار، ج 44، ص 326.

⁷. احمدبن على طبرسى، الإحتجاج على أهل اللجاج، ج 2، ص360.

⁸. همان، ج52، ص 338.

⁹. مرتضی مطهری، همان، ج3، ص174- 175.

¹⁰. على بن جمعه عروسی، تفسیر نور الثقلین، ج1، ص 634.

¹¹. علامه طباطبائی حکم در این آیه را در کنار آیات زیر به معنای قضاوت گرفته است. محمدحسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج7، ص 251.

¹². محمدباقر مجلسی، همان، ج13، ص 304.

¹³. محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج1، ص 198.

¹⁴. همان، ص 59.

¹⁵. محمدبن حسن صفار، بصائرالدرجات، تصحیح حاج میرزامحسن کوچه باغى تبریزى، ص517.

¹⁶. همان، ص 393.

¹⁷. محمدبن حسن صفار، همان، ص388.

¹⁸. مانند خمس کسب و کار. سیدابوالقاسم موسوی خوئى، المستند فی شرح العروة الوثقى، ج3، نرم افزار کتابخانۀ نور ـ جامع فقه اهل بیت(ع)، ص195-196.

¹⁹. سیدابوالقاسم موسوی خوئى، همان، ج 3، ص195-196.

²⁰. على بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج 2، ص 209.

²¹. محمد بن یعقوب کلینی، همان، ج1، ص 179.

²². همان، ص 178.

²³. على بن ابراهیم قمی، همان، ج 2، ص 209.

²⁴. محمد بن یعقوب کلینی، همان، ج1، ص 179.

²⁵. مرتضی مطهری، همان، ج2، ص 183.

²⁶. محمد بن یعقوب کلینی، همان، ج1، ص 178.

²⁷. همان، ج2، ص 74.

²⁸. محمدبن مسعود عیاشى، تفسیر العیاشی (کتاب التفسیر)، ج1، ص 252 و محمدباقر مجلسی، همان، ج23، ص 293.

²⁹. فرقان: 32.

³⁰. در اینجا به چند نمونه از آن روایات اشاره می کنیم: محمد بن یعقوب کلینی، همان، ج1، ص 225، 222 و 232.

³¹. ر.ک: محمدحسین طباطبائی، همان، ج15، ص 209؛ محمدباقر مجلسی، همان، ج9، ص 304.

³². محمدباقر مجلسی، همان، ج 26، ص 18.

³³. محمد بن صفار، بصائرالدرجات، ص 131.

³⁴. محمد بن یعقوب کلینی، همان، ج1، ص168.

³⁵. قرآن ترجمة محمدمهدی فولادوند.

³⁶. ومن طریق المخالفین ما ذکره ابن أبی الحدید فی (شرح نهج البلاغة)، قال: روی أن بعض أصحاب أبی جعفر محمد بن علی الباقر(ع) سأله عن قول الله عز وجل: إِلَّا مَنِ ارْتَضى  مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَداً فقال(ع): «یوکل الله بأنبیائه ملائکة یحصون أعمالهم ویؤدون إلیه بتبلیغهم الرسالة الخ». (سیدهاشم بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج 5، ص 513؛ سیدمحمدحسین طباطبائی، المیزان، ج 20، ص84).

³⁷. سیدمحمدحسین طباطبائی، همان، ج 20، ص56.

³⁸. همان، ج 8، ص175.

³⁹. همان، ج 7، ص 252 و 253.

⁴⁰. همان، ج 19، ص 171.

⁴¹. همان، ج 18، ص 38.

⁴². همان، ج 13، ص 36.

⁴³. سیدعلى خامنه اى، بحث حول الصابئة، ص 12-13.

⁴⁴. همان، ص13.

⁴⁵. محمدبن یعقوب کلینی، همان، ج 3، ص 567 و محمدبن حسن طوسی، تهذیب الأحکام، ج 4، ص 113.

⁴⁶. محمدبن حسن طوسی، الاستبصار، ج 4، ص 268؛ همو، تهذیب الأحکام، ج 10، ص 186 و محمدبن حسن حر عاملی، وسائل الشیعة، ج 29، ص 219.

⁴⁷. محمدبن حسن طوسی، الاستبصار، ج4، ص270؛ همو، تهذیب الأحکام، ج 10، ص188 و محمدبن حسن حر عاملی، همان، ج 29، ص220.

⁴⁸. سیدعلى خامنه اى، همان، ص14.

⁴⁹. همان، ص35.

⁵⁰. همان، ص 37.

⁵¹. زیرا همان گونه که حکم و نبوت اختصاصی به برخی نداشته و همۀ آنها از حکم و نبوت برخوردار بوده اند، همین گونه برخورداری از کتاب نیز اختصاصی به برخی نداشته و همۀ آنها صاحب کتاب بوده اند.

⁵². سیدعلى خامنه اى، همان، ص 39.

⁵³. محمد صادقى تهرانى، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، ج 5، ص144.

⁵⁴. فضل بن حسن طبرسى، همان، ج 2، ص752.

⁵⁵. محمدبن على شریف لاهیجى، تفسیر شریف لاهیجی، ج 1، ص326.

⁵⁶. سیدهاشم بحرانى، البرهان فی تفسیر القرآن، ج1، ص 719.

⁵⁷. تحریم این عمل از عبارت «بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ» و نزول عذاب بر آنها فهمیده می شود. (محمدبن على شریف لاهیجى، همان، ج3، ص 516)

⁵⁸. سیدهاشم بحرانی، همان، ج2، ص564 و على بن جمعه عروسی، همان، ج 2، ص50.

⁵⁹. سیدمحمدحسین طباطبائی، همان، ج 18، ص251.

⁶⁰. علی بن ابراهیم قمی، همان، ج2، ص126 و محمدباقر مجلسی، همان، ج 14، ص3.

⁶¹. محمدبن حسن صفار، همان، ص132. «و أما حکمه صلوات الله علیه بسائر الکتب فلعل المعنى الاحتجاج علیهم بها أو الحکم بما فیها إذا کان موافقا لشرعنا أو بیان أن حکم کتابهم کذلک وإن لم یحکم بینهم إلا بما یوافق شرعنا». (محمدباقر مجلسی، همان، ج40، ص 136).

⁶². محمدبن علی ابن بابویه، الأمالی، ترجمة محمدباقر کمره ای، ص92؛ همو، عیون أخبارالرضا(ع)، تصحیح سیدمهدى حسینى لاجوردى، ج 1، ص194 و محمدباقر مجلسی، همان، ج 11،ص73.

⁶³. محمدباقر مجلسی، همان، ج14، ص 36.

⁶⁴. همان، ص 39.

⁶⁵. همان.

⁶⁶. قطب الدین راوندی، قصص الأنبیاء للراوندی، ص 142؛ محمدباقر مجلسی، همان، ج12، ص 382 .

⁶⁷. حسن مصطفوى، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج2، ص 265.

⁶⁸. سیدمحمدحسین طباطبائی، همان، ج7، ص254-255.

⁶⁹. قرآن ترجمة علی مشکینی.

منابع

ابن بابویه قمى، محمدبن علی (شیخ صدوق)، الأمالی، ترجمة محمدباقر کمره ای، تهران، کتابخانه اسلامیه، 1362.

ـــــ ، عیون أخبار الرضا(ع)، تصحیح سیدمهدى حسینى لاجوردى، تهران، جهان، 1378ق.

بحرانى، سیدهاشم،  البرهان فى تفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت، 1416ق.

حر عاملى، محمدبن حسن، وسائل الشیعة، چ دوم، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، 1409ق.

خامنه ای، سید علی، بحث حول الصابئه، بیروت-لبنان، الغدیر، 1419ق.

راوندى، قطب الدین، قصص الأنبیاء(ع)، مشهد، بنیاد پژوهش هاى آستان قدس رضوى، 1409ق.

سبحانی، جعفر، مفاهیم القرآن، تهران، دارالکتب اسلامیه،1400ق.

شریف لاهیجى، محمدبن على، تفسیر شریف لاهیجى، تهران، دفتر نشر داد، 1373.

صادقى تهرانى، محمد، الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن، چ دوم، قم، فرهنگ اسلامى، 1365.

صفار قمی، محمدبن حسن، بصائر الدرجات فى فضائل آل محمّد(ص)، تصحیح حاج میرزامحسن کوچه باغى تبریزى، قم، کتابخانه آیت الله مرعشى نجفی، 1404ق.

طباطبائی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی، چ پنجم، قم، جامعۀ مدرسین، 1417ق.

طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، 1372.

طوسی، محمدبن حسن، الإستبصار فیما اختلف من الاخبار، تصحیح حسن خراسانی و علی آخوندی، چ سوم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1390ق.

ـــــ ، التهذیب الاحکام فى شرح المقنعه، تحقیق سیدحسن خرسان، چ چهارم، تهران، دار الکتب الإسلامیه، 1365.

عروسى حویزى، عبدعلى بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، قم، اسماعیلیان، 1415ق.

عیاشى، محمدبن مسعود، تفسیر العیاشی (کتاب التفسیر)، تهران، چاپخانه علمیه تهران،1380ق.

قمى، على بن ابراهیم، تفسیر قمى، قم، دارالکتاب،1367.

کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1365.

مجلسى، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت – لبنان، مؤسسة الوفاء، 1404ق.

مصطفوى، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360.

مطهری، مرتضی، مجموعه  آثار، تهران، صدرا، 1374.

موسوی خوئى، سیدابوالقاسم، المستند فی شرح العروة الوثقى، نرم افزار کتابخانۀ نور ـ جامع فقه اهل بیت(ع).