معناشناسي «تابعيت علم از معلوم» و بررسي کارآمدي آن در شبهة «علم پيشين الهي و اختيار انسان»

سال سيزدهم، شماره دوم، پياپي 29، پاييز و زمستان 1401، ص 25-40

نوع مقاله: پژوهشي
عبدالرحيم سليماني بهبهاني/ استاديار گروه تدوین سازمان‌های دانش پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي      soleimani@isca.ac.ir
دريافت: 15/03/1401 ـ پذيرش: 20/07/1401

چکيده
طرفداران نظرية اختيار انسان به شبهة معروف «ناسازگاري علم ازلي الهي با اختيار» پاسخ‌هاي نقضي و حلي داده‌اند. يکي از پاسخ‌هاي حلي، پاسخ مبتني بر قاعدة «تابعيت علم از معلوم» است. مفاد قاعدة مذکور اين است که علم تابع معلوم است و نمي‌تواند تأثيري در وجوب يا امتناع فعل داشته باشد. سريان اين قاعده به علم خداوند، مورد انکار عده‌اي قرار گرفته است. پژوهش حاضر که به‌روش توصيفي ـ تحليلي سامان يافته، بعد از گزارش و تبيين پاسخ یادشده، ديدگاه‌هاي مختلف در تماميت يا عدم تماميت اين راه‌حل را بررسي کرده و نشان داده است که منشأ مخالفت با راه‌حل مذکور، انکار ورود قاعدة تابعيت علم از معلوم در «علم فعلي» است، که علم پيشين الهي هم از همين سنخ است؛ اما از دو راه مي‌توان از اين پاسخ دفاع کرد: متعلق علم پيشين را معلوم خارجي ندانيم يا اينکه عموميت قاعدة تابعيت و عدم تأثيرگذاري علم بر معلوم را مسلم بدانیم و به علم پيشين الهي هم تسرّي دهيم.

کليدواژه‌ها: تابعيت علم از معلوم، علم فعلي، علم انفعالي، علم پيشين الهي، علم ازلي.