بازخواني نظريه شيخ مفيد درباره تجرد روح

سال چهاردهم، شماره اول، پياپي 30، بهار و تابستان 1402، ص 141-160

نوع مقاله: پژوهشي
غلامحسين گرامي/ استاديار مدرسي معارف (مباني نظري اسلامي) دانشگاه معارف اسلامي      gerami@maaref.ac.ir
دريافت: 15/01/1402 ـ پذيرش: 31/04/1402
چکيده
«تجرد روح» يکي از مباحث پايه در انسان‌شناسي است و همواره مدنطر متفکران علوم گوناگون بوده است. شيخ مفيد، برجسته‌ترين عالم شيعي اواخر قرن سوم و اوايل قرن چهارم هجري آراء قابل‌توجهي در حوزه انسان‌شناسي دارد. محققان و شارحان او يکي از نظريه‌هاي مهم وي را قول به «تجرد روح» مي‌دانند. هدف تحقيق حاضر بررسي دقيق قراین مرتبط با اين بحث در آثار اوست. يافته‌هاي اين پژوهش نشان مي‌دهد در آثار شيح مفيد گرچه شواهدي که بر تجرد روح دلالت دارد (مانند تعريف انسان به جوهر بسيط فاقد حجم، حرکت، سکون، اجتماع و افتراق به وضوح) مشاهده مي‌گردد، اما قرائتي در مقابل آن (مانند عرض بودن روح، فناي ارواح پس از مرگ و اختصاص تجرد به واجب تعالي) نيز يافت مي‌شود. از ديدگاه تحقيق حاضر، راهبردهاي رفع تعارض از عبارات شيخ مفيد عبارتند از: تفکيک دو اصطلاح «جوهر فلسفي» و «جوهر کلامي» در عبارات شيخ، تفکيک روح از حقيقت انسان، توجه به دوره‌هاي حيات علمي وي، و بررسي دقيق آثار علمي مستند به او. نتيجه پاياني تحقيق آن است که شيخ مفيد گرچه به بعد غيرمادي انسان اذعان دارد، اما نظريه‌اي کاملاً منسجم درباره تجرد روح ارائه نکرده و برخي از لوازم آن را نپذيرفته است.

کليدواژه‌ها: انسان، روح، تجرد روح، بقاي روح، شيخ مفيد.